اهمیت ژئوپلیتیکی راه‌آهن شلمچه - بصره

اعتماد نوشت: ایران و عراق اعلام کار روی خط آهنی که دو کشور را به هم متصل می‌کند را پس از دهه‌ها پیش‌بینی این پروژه رسما آغاز کرده‌اند. این خط آهن پس از تکمیل، حرکت میلیون‌ها زائر ایرانی را که به اماکن مقدس در عراق می‌روند، تسهیل می‌کند. محمد مخبر معاون اول رییس‌جمهور ایران و محمد شیعه السودانی نخست وزیر عراق روز شنبه آغاز ساخت راه‌آهن شلمچه - بصره در امتداد مرز خود را جشن گرفتند. این پروژه ریلی چیست، چه چالش‌هایی دارد و چرا از نظر ژئوپلیتیکی برای هر دو کشور اهمیت دارد؟

راه‌آهن شلمچه - بصره چیست؟

این خط آهن قرار است شهر مرزی شلمچه ایران را به شهر بصره در جنوب شرقی عراق برای جابه‌جایی مسافران و بار متصل کند. مقامات ایرانی گفتند که این خط آهن ۳۲ کیلومتری (۲۰ مایلی) طی ۱۸ تا ۲۴ ماه تکمیل خواهد شد. تهران و بغداد ابتدا در سال ۲۰۱۴ برای توسعه این مسیر توافق کردند، اما مدت کوتاهی بعد مجبور شدند این پروژه را متوقف کنند، زیرا گروه داعش حملات خشونت‌بار خود را در بخش‌های وسیعی از عراق آغاز کرده بود. این پروژه سال‌ها بدون پیشرفت زیادی دست نخورده باقی ماند، اما پس از بهبود وضعیت امنیتی و سیاسی در عراق، آن‌ها دوباره در اواخر سال ۲۰۲۱ به انجام این پروژه متعهد شدند.

در ماه آوریل، رزاق السعداوی، وزیر حمل و نقل عراق در سفر به تهران با همتای خود، مهرداد بذرپاش دیدار کرد. پیشبرد این پروژه یکی از موضوعات مهم مورد بحث در رایزنی‌های این دو مقام بود. همان توافق‌ها عملا منجر به تسهیل کار و اعلام آغاز رسمی احداث این خط آهن شد. گفته می‌شود که این تفاهم امیدوارکننده‌ترین توافق تاکنون برای چشم‌انداز تکمیل پروژه محسوب می‌شود.

مخبر هفته گذشته به خبرنگاران گفت که دو کشور در چند دهه گذشته بر مبنای طرح‌هایی که مدت کوتاهی قبل از انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی برای ساخت این خط راه‌آهن تعریف شده بود، از آغاز رسمی اجرای این پروژه سخن می‌گفتند. ایران به عنوان بخشی از این پروژه، قصد دارد یک روگذر روی آبراهی که دو کشور را از هم جدا می‌کند و به اروندرود در ایران و شط‌العرب در عراق معروف است، بسازد. مقامات می‌گویند که این پل باید قابل حرکت باشد، زیرا کشتی‌ها باید بتوانند از زیر آن عبور کنند.

چالش‌ها چیست؟

برخی چالش‌هایی که سال‌ها در اجرای این پروژه مورد بحث بودند همچنان به قوت خود باقی مانده‌اند البته به نظر می‌رسد که دو طرف اکنون در مورد نحوه برخورد با آن‌ها به توافق رسیده‌اند. برای اولین‌بار، آبراه اروندرود باید لایروبی شود تا بتوان هم پل متحرک و هم شناور‌هایی را که از زیر آن عبور می‌کنند در خود جای دهد.

بنا بر گزارش‌ها، آخرین لایروبی این آبراه قبل از انقلاب ۱۹۷۹ میلادی در ایران صورت گرفته و با گذشت ده‌ها سال از آن می‌توان حدس زد که رسوبات زیادی در کف رودخانه انباشته شده است. چالش دیگر این است که بنا بر گزارش‌ها، طرف عراقی ساخت مسیر از مرز را در سمت خود آغاز نکرده، زیرا ابتدا باید یک منطقه وسیع از مین‌ها را پاکسازی کند، کاری که ایران قبلا در سمت خود انجام داده است. این مین‌ها در طول جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰، زمانی که صدام حاکم وقت عراق به ایران حمله و درگیری را آغاز کرد که هشت سال به طول انجامید، کار گذاشته شد.

در طول سال‌ها گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر اینکه بغداد از این پروژه عقب‌نشینی کرده وجود داشته و رسانه‌های ایرانی گمانه‌زنی می‌کنند که ایالات متحده عراق را تشویق کرده تا از سرعت خود برای فراهم کردن بستر اجرایی این پروژه بکاهد. این راه‌آهن در نهایت قرار است ایران را به سواحل مدیترانه سوریه و کشور‌های به اصطلاح «محور مقاومت» را به هم متصل کند. در رسانه‌های ایران بحث‌هایی هم مطرح شده مبنی بر اینکه ممکن است عراق پروژه «جاده توسعه» با ترکیه را بر شلمچه - بصره در اولویت قرار دهد. هدف جاده توسعه که قرار است در سال ۲۰۲۵ تکمیل شود، استفاده از راه‌آهن و بزرگراه موازی برای اتصال بندر جنوبی الفاو در استان بصره به ترکیه است.

منفعت ژئوپلیتیک راه‌آهن چیست؟

راه‌آهن بین ایران و عراق می‌تواند به نفع هر دو کشور باشد، اما شاید برای تهران مهم‌تر باشد، زیرا به دنبال تقویت موقعیت منطقه‌ای خود است. دولت ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران در حالی که این کشور شبکه ملی خود را گسترش می‌دهد و روی یکپارچگی منطقه‌ای کار می‌کند، بیش از دوازده پروژه بزرگ ریلی را دنبال می‌کند. راه‌آهن شلمچه - بصره همچنین قرار است ایران را به نجف و کربلای عراق متصل کند و بار حمل میلیون‌ها زائر را که از ایران به اماکن مقدس مسلمانان در آن شهر‌ها می‌روند، کاهش دهد. این پروژه همچنین به ایران کمک خواهد کرد که پس از خروج یکجانبه واشنگتن از توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۸ و در حالی که همچنان تحت تحریم‌های شدید امریکا قرار دارد با قرار گرفتن در مرکز خطوط حمل و نقل اصلی از مسیر ترانزیت بهبود یافته و تجارت بیشتر بهره‌مند شود.

ثابت شده که راه‌آهن برای کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب، یک پروژه بلندپروازانه که اتصال هند به آسیای مرکزی و روسیه را از طریق ایران در نظر دارد، امری حیاتی و لازم‌الاجراست.