آیا تنش قرقیزستان و تاجیکستان می‌تواند به بحرانی بزرگتر تبدیل شود؟

فرارو- علیرغم آن که ده روز پیش رهبران چین، روسیه و برخی از کشور‌های آسیای مرکزی در سمرقند پایتخت ازبکستان برای نشست سالانه سازمان همکاری شانگ‌های (SCO) گردهم آمده بودند درگیری‌های مرزی شدیدی بین دو کشور عضو آن سازمان یعنی قرقیزستان و تاجیکستان رخ داده و باعث کشته شدن دست کم ۹۴ نفر شده است.

به گزارش فرارو به نقل از تی آر تی ترکیه، هم چنین، صد‌ها مورد مجروحیت از هر دو طرف گزارش شده است. روز جمعه گذشته بر سر برقراری آتش بس توافق صورت گرفت. با این وجود، کارشناسان مسائل منطقه نسبت به تغییر وضعیت آتش بس به صلح پایدار چندان خوش بین نیستند.

"اوتابک اومونکولوف" چهره دانشگاهی ازبک که مطالعات اش بر روی سیاست در آسیای مرکزی متمرکز است می‌گوید:"نکته جالب آن است که درگیری‌های قرقیزستان و تاجیکستان زمانی رخ افتاد که نشست سازمان همکاری شانگ‌های در حال برگزاری بود".

اومونکولوف به شبکه خبری "تی آر تی" ترکیه می‌گوید که ازبکستان و قزاقستان دو کشور واقع شده در آسیای مرکزی میان قرقیزستان و تاجیکستان نقش میانجی گری را برعهده گرفته اند. بسیاری از کارشناسان این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا رقابت‌های منطقه‌ای از مرز تنش زدایی عبور کرده اند یا خیر.

ازبکستان و قزاقستان که دو جمهوری شوروی سابق هستند اخیرا یک خط سیاسی دقیق را در رابطه با روابط خود با مسکو انتخاب کرده اند و در مورد مناقشه اوکراین بی طرف مانده اند.

"رافائلو پانتوچی" کارشناس ارشد اندیشکده بریتانیایی موسسه خدمات متحد سلطنتی با اشاره به این که چگونه قدرت‌های خارج اوراسیا تصمیم گرفته اند در مناقشه قرقیزستان و تاجیکستان مداخله نکنند می‌گوید:"هیچ یک از آن قدرت‌ها هیچ یک از طرفین متخاصم را مهار نمی‌کنند".

بروز درگیری‌ها بیش از ۱۳۷۰۰۰ غیر نظامی قرقیزستان را مجبور به فرار از مناطق مرزی کرده که نشان می‌دهد این گونه به نظر می‌رسد که تاجیک‌ها تجاوز بیش تری را به سوی مرز طرف مقابل انجام داده اند. این در حالیست که تاجیکستان طرف مقابل را به تحریک درگیری‌های اخیر متهم کرده است.

چرا اکنون درگیری بین تاجیکستان و قرقیزستان رخ داده است؟

پانتوچی معتقد است که رفتار "تهاجمی" تاجیکستان ممکن است با "نگرش عمومی در دولت" آن کشور مرتبط باشد، زیرا "امامعلی رحمان" رئیس جمهور تاجیکستان که از سال ۱۹۹۴ میلادی تاکنون رهبری آن جمهوری شوروی سابق را بر عهده داشته اخیرا نشانه‌هایی از کناره گیری قریب الوقوع را از خود بروز داده است.

به گفته "پانتوچی" در نتیجه، روند جانشینی جاری در دوشنبه که ارتباط زیادی با میراث رحمان دارد ممکن است باعث ایجاد نگرانی در رهبری تاجیکستان شده باشد.

پانتوچی با اشاره به تنش‌های اخیر بین دولت مرکزی تاجیکستان و جمعیت محلی در منطقه خودمختار گورنو - بدخشان (ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی) می‌گوید:"تاجیک‌ها به طور مشابه در منطقه خودمختار گورنو – بدخشان نیز تهاجمی عمل کرده اند".

او اشاره می‌کند که تنش‌های فعلی موضوع تازه‌ای نیست. او می‌افزاید:" در واقع، درگیری‌هایی که اخیرا در مرز دیده ایم واقعا به پیش از سقوط کابل بازمی گردد".

او می‌گوید ادعا‌های مناقشه برانگیز در مورد مناطق مرزی منبع اصلی تداوم تنش‌ها بین دو کشور است. به گفته "پانتوچی" جدیدترین دلیل تشدید تنش‌ها ممکن است مربوط به اتهامات متقابل باشد که یک طرف مانع دسترسی طرف دیگر به منابع آب می‌شود. در حالی که دانستن محرک واقعی درگیری‌های مرزی اخیر دشوار است او معتقد است تنش‌های اخیر "ادامه آن چیزی است که برای یک سال و اندی در حال وقوع بوده است".

به نظر می‌رسد درگیری‌های قرقیزستان و تاجیکستان برای روسیه نیز که خود به دلیل حمله در اوکراین گرفتار شده منبع تازه‌ای از سردرگمی و مشکل ایجاد کرده است. مسکو نفوذ زیادی بر هر دو کشور دارد. پانتوچی می‌گوید:"مطمئن هستم که روس‌ها دوست ندارند دعوای قرقیزستان و تاجیکستان را ببینند، اما در گذشته هیچ کاری برای رفع آن انجام نداده اند".

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه یکی از صدا‌های پیشرو در سازمان همکاری شانگ‌های که می‌خواهد آن سازمان را به یک اتحاد جایگزین علیه سلطه غرب تبدیل کند از هر دو طرف خواسته "برای حل و فصل اوضاع در اسرع وقت گام بردارند".

"کمال علم" تحلیلگر نظامی و عضو ارشد غیر مقیم شورای آتلانتیک انگیزه سیاسی غرب را در درگیری‌های مرزی اخیر بین دو کشور آسیای مرکزی که روابط نزدیک با روسیه دارند عاملی مهم می‌داند.

او به "تی آر تی" می‌گوید:"برخی معتقدند که ایالات متحده قصد بی ثبات کردن تمام بایزگران نزدیک به روسیه را در سراسر آسیای مرکزی دارد. با این وجود، من فکر می‌کنم آنان (ایالات متحده) به طور مستقیم این کشور‌ها را تحت فشار قرار نمی‌دهند". او اشاره می‌کند که آسیای مرکزی از قرن نوزدهم منطقه‌ای حساس و تحت نفوذ مسکو بوده است.

مرز‌های مصنوعی

کارشناسان بر این باور هستند که مشکل واقعی بین قرقیزستان و تاجیکستان به مرز‌های مصنوعی "استعماری" آسیای مرکزی برمی گردد که عمدتا توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق ترسیم شده بود یک کشور کمونیستی که جمهوری‌های آسیای مرکزی را ایجاد کرد و منطقه عمدتا ترک نشین را بین آنان تقسیم نمود.

اومونکولوف می‌گوید:" در حالی که قرقیز‌ها و تاجیک‌ها مرزی به طول ۹۷۰ کیلومتر دارند بیش از ۴۰۰ کیلومتر از آن مرز تاکنون مورد توافق دو کشور قرار نگرفته است".

این چهره دانشگاهی ازبک می‌افزاید:"آنان دائما در آن مناطق مرزی مورد مناقشه مشکل داشته اند، زیرا هر دو طرف ادعای حاکمیت خود را دارند". اومونکولوف می‌گوید که در ۱۲ ماه گذشته به گفته مقام‌های قرقیزستان بیش از صد مورد درگیری جداگانه در آن مناطق مرزی رخ داده است. او اشاره می‌کند که هر دو کشور از دادن هرگونه امتیازی به طرف مقابل خودداری می‌ورزند امری که به طور بالقوه احتمال درگیری مسلحانه را افزایش می‌دهد.

به گفته اومونکولوف طی درگیری‌های اخیر بیشکک مرز‌های خود را با تاجیکستان بست اقدامی که ضربه‌ای به تجارت دوشنبه بود که از طریق قرقیزستان در سراسر آسیای مرکزی عبور می‌کند. جوامع زیادی در سراسر این مرز‌ها تقسیم شده اند که مناسب خواست اتحاد جماهیر شوروی بود، اما به نفع مرمان محلی نبوده است. وضعیتی که قدری شبیه مرز هند و پاکستان یا مرز افغانستان و پاکستان است.

او می‌افزاید:"بنابراین، مسئله اصلی مرز‌های معیوب است که تاریخ را به چالش می‌کشد. اکنون ملی گرایی و ژئوپولیتیک برای ابرقدرت‌ها و قدرت‌های منطقه‌ای ترکیب می‌شوند که باعث ایجاد اصطکاک شده اند".

به گفته اومونکولوف مانند طرح‌های استعماری غرب در خاورمیانه و شبه قاره شوروی برای کنترل منطقه مرز‌های آسیای مرکزی را ترسیم کرد. این چهره دانشگاهی ازبک برای اثبات نظر خود وضعیت دره فرغانه را مثال می‌زند منطقه‌ای از نظر قومیتی که در پایان قرن نوزدهم توسط امپراتوری روسیه اشغال شد.

اومونکولوف می‌گوید:" شوروی دره فرغانه را به سه جمهوری شوروی قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان تقسیم کرد به این معنا که اگر این کشور‌ها در آینده استقلال خود را کسب کنند در مورد قلمرو‌های خود در منطقه تاریخی با یکدیگر اختلاف نظر خواهند داشت".

بخش‌هایی از دره فرغانه در شرق ازبکستان، جنوب قرقیزستان و شمال تاجیکستان قرار دارد. در نتیجه، مناطق مرزی قرقیزستان یک کشور ترک نشین و تاجیکستان با اکثریت فارس دارای جمعیت‌های مختلط هستند از جمله قرقیزها، تاجیک‌ها و هم چنین ازبک‌ها و اعضای دیگر قومیت ها.