آیا ایران و روسیه به سمت مشارکت استراتژیک پیش می‌روند؟

فرارو- حسین موسویان؛ مذاکره کننده ارشد سابق هسته‌ای و کارشناس فعلی امنیت و سیاست هسته‌ای خاورمیانه در دانشگاه پرینستون است. هم چنین، او رئیس سابق کمیته روابط خارجی امنیت ملی ایران بوده است.

به گزارش فرارو به نقل از نشنال اینترست، اگرچه روسیه و ایران با یکدیگر همکاری می‌کنند و از روابط خوبی برخوردار هستند با این وجود، این مشارکت تا تبدیل شدن به مشارکت راهبردی واقعی فاصله زیادی دارد.

در حاشیه سفر اخیر «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهور ایران به روسیه، چندین قرارداد با شرکت‌های نفت و گاز روسیه در زمینه ساخت پالایشگاه و انتقال فناوری و تجهیزات مرتبط با حوزه انرژی امضا شدند. هم چنین، این دیدار با برخی انتقادات در داخل ایران درباره مسائل مرتبط با رعایت پروتکل‌های دیپلماتیک و دستاوردهای مرتبط با قراردادهای امضا شده، مواجه شد. علاوه بر این، اگرچه روابط خوب مسکو و تهران برای ثبات و امنیت منطقه حیاتی است با این وجود، این پرسش که آیا روابط کنونی شبیه یک مشارکت یا اتحاد استراتژیک است کم‌تر مورد بررسی قرار گرفته است.

پوتین اولین رئیس جمهور روسیه است که از زمان سفر «جوزف استالین» رهبر وقت اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۴۳ میلادی به ایران سفر کرده است. از سال ۲۰۰۷ میلادی، پوتین دو بار برای شرکت در اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر به تهران سفر کرده است و در هر سفر با مقام عالی رهبری دیدار کرده است. در سال ۲۰۰۷ میلادی، ایشان به پوتین گفته بودند که «روسیه قدرتمند به نفع ایران است» و پوتین در پاسخ گفته بود: «منافع ملت روسیه در گروی یک ایران قدرتمند و تاثیرگذار در صحنه بین‌المللی است».

پیش از پیروزی انقلاب ۱۹۷۹، ایالات متحده بر سیاست ایران تسلط کامل داشت. پس از انقلاب و در طول جنگ طولانی صدام حسین علیه ایران، واشنگتن و مسکو به شدت از حمله عراق به ایران حمایت کردند. با این وجود، پس از جنگ ایران و عراق، مسکو سیاست خود را در قبال تهران تغییر داد و به دنبال ایجاد دوستی با آن کشور بود در حالی که ایالات متحده و غرب خط مشی خصمانه را در پیش گرفتند. تنش‌زدایی بین تهران و مسکو پیامدهای مهمی برای ژئوپولیتیک منطقه داشته است.

مقام عالی رهبری تصریح کرده‌اند که تهران و مسکو باید برای منزوی کردن آمریکا و کمک به ثبات خاورمیانه همکاری خود را افزایش دهند. در نتیجه، تهران و مسکو سیاست‌های خود را در خاورمیانه به سمت انزوای ایالات متحده هدایت کرده اند. حمایت همه جانبه تهران و مسکو مانع سقوط حکومت اسد در سوریه شد در حالی که ایالات متحده و متحدان‌اش از جنگ در سوریه با هدف سرنگونی بشار اسد حمایت کرده بودند.

حوزه‌های متعددی وجود دارد که ایران و روسیه می‌توانند در آن نقاط مشترکی برای همکاری پیدا کنند. هر دو کشور با گروه‌های افراطی سنی از جمله داعش و القاعده مبارزه می‌کنند. هر دو کشور به ریاکاری ایالات متحده در مورد حقوق بشر، تروریسم و یکجانبه گرایی اشاره کرده اند. هر دو کشور با تحریم‌های ایالات متحده دست و پنجه نرم می‌کنند و امیدوار هستند که سلطه دلارهای نفتی بر امور مالی و تجارت جهانی را خنثی سازند. در جبهه اقتصادی، مجاورت جغرافیایی و ارتباطات ترانزیتی احتمالا باعث تقویت تجارت میان دو کشور خواهد شد. کریدور تجاری شمال - جنوب که از شهرهای تاریخی قفقاز و از خلیج فارس و هند می‌گذرد به نوعی احیا خواهد شد. رویای قدیمی روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم خلیج فارس ممکن است به زودی محقق شود.

با این وجود، اختلافات قابل توجهی نیز بین ایران و روسیه در مورد موضوعات مهم وجود دارند. برای مثال، روسیه روابط استراتژیکی با اسرائیل دارد و به دنبال جذب ترکیه و عربستان سعودی به سوی خود و دور کردن آن کشورها از آمریکا بوده است. در مسائل مرتبط با حوزه انرژی، روسیه و ایران بر سر صادرات گاز به اروپا با یکدیگر اختلاف نظر دارند. نمونه دیگر، اختلافات اسلامی است. ایران یک کشور شیعه است در حالی که اکثر مسلمانان روسیه سنی هستند. هم چنین، روسیه و اسرائیل شرکای استراتژیک هستند در حالی که ایران اسرائیل را دشمن می‌داند. علاوه بر این، در برخی حوزه‌ها روسیه و ایالات متحده منافع مشترکی پیدا می‌کنند. احیای برجام برای جلوگیری از تبدیل شدن ایران به کشوری مجهز به سلاح هسته‌ای یکی از آن موارد نادر است. هم چنین، روسیه و امریکا هیچ یک خواستار بروز جنگ دیگری در خاورمیانه نیستند. در حال حاضر دو دیدگاه متضاد در مورد روابط تهران و مسکو در میان ایرانیان وجود دارد.

دیدگاه نخست به سابقه طولانی سیاست‌های روسیه علیه ایران در گذشته، مانند جنگ‌های روسیه علیه ایران، اشغال نیمی از ایران توسط روسیه، از دست رفتن هفده شهر ایران در قفقاز به دست تزارها و حمایت مسکو از حمله نظامی صدام علیه ایران اشاره می‌کند. این دیدگاه نشان می‌دهد که نباید به روسیه اعتماد کرد و وابستگی ایران به روسیه نقض اصل «نه غربی، نه شرقی» جمهوری اسلامی ایران است.

دیدگاه دوم به منافع مشترک دو کشور در زمان کنونی اشاره می‌کند. «کاظم جلالی» سفیر ایران در روسیه، با تاکید بر این که سفر رئیسی به روسیه «نقطه عطفی» در روابط دو کشور است از این دیدگاه حمایت می‌کند. او گفته است: «ایرانی‌ها از روسیه تزاری بیزار هستند اما روسیه امروزی متفاوت از روسیه دوره تزاری است. روسیه در برابر غرب ایستاده و پوتین و نزدیکان‌اش به ریاست جمهوری رئیسی نگاه مثبتی دارند».

علیرغم منافع مسکو و تهران در حوزه‌های مختلف، این موضوع به تنهایی برای یک مشارکت استراتژیک کافی نیست. برای تحقق یک مشارکت استراتژیک، آن دو کشور به چارچوب قانونی، نظارتی و سازوکارهای عملی برای همکاری پایدار نیاز دارند. با این وجود، در حال حاضر روابط دوجانبه مسکو و تهران به شدت توسعه نیافته است. برای مثال، در سال ۲۰۰۷ میلادی، هر دو کشور برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای افزایش تجارت سالانه به ۲۰۰ میلیارد دلار در بازه زمانی ده‌ساله را پیش بینی کردند این در حالی است که پانزده سال پس از آن حجم تجارت سالانه ایران و روسیه در حال حاضر تنها ۴ میلیارد دلار است.

علاوه بر این، یک مشارکت استراتژیک مستلزم وجود حمایت عمومی و مردمی گسترده از هر دو طرف است. این در حالی است که مسئله اعتماد بین مردم روسیه و ایران، به ویژه در سمت طرف ایرانی کماکان مانعی بر سر راه گسترش همکاری‌ها است. به طور کلی، هر یک از طرفین، طرف دیگر را متهم می‌کند که به کشور مقابل نگاهی ابزاری برای معامله و مواجهه با غرب دارد. «آندری کورتونوف» رئیس شورای امور خارجی روسیه معتقد است که روابط کنونی روسیه و ایران را به جای مشارکت استراتژیک می‌توان به عنوان «اتحادی تاکتیکی» توصیف کرد.

واقعیت آن است که افزایش خصومت بین ایران و آمریکا به نفع روسیه است در حالی که افزایش خصومت بین روسیه و آمریکا به نفع تهران است. استراتژی کنونی ایران در قبال مسکو مبتنی بر دیدگاه دوم ذکر شده است مبنی بر آن که «تزار سرخ» (روسیه قدیم) و «تزار سفید» (روسیه فعلی) متفاوت از یکدیگر هستند و امروز ایران با «تزار سفید» سر و کار دارد. با چنین دیدگاه و اجماعی، رئیسی و دولت ایران مسکو را علیرغم تمایل ایران برای پیشبرد روابط به منظور یک اتحاد استراتژیک چندان آماده نمی‌بینند. رئیسی در دیدار با پوتین گفت: «روابط تهران و مسکو در مسیر روابط راهبردی قرار دارد». با این وجود، واقعیت آن است که اگرچه روسیه و ایران با یکدیگر همکاری می‌کنند و از روابط خوبی برخوردار هستند اما این همکاری تا مشارکت راهبردی واقعی فاصله زیادی دارد.