حرف و حدیث‌ها زیاد است، حتی بعد از این‌که میراث فرهنگی در یک هفته گذشته، انحراف از محور برج طغرل را عملا امکان‌پذیر می‌داند، هرچند مربوط به ۲۰ سال قبل. اما از سوی دیگر خلیل‌آبادی - رییس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران - پنج روز قبل، کج‌شدگی برج را رد می‌کند، آن‌هم در حالی‌که حتی تا زمان اظهارنظرش به پای برج هم نرفته است و می‌گوید «برج طغرل کج نشده و همان‌طور که بوده، مانده است.»
به گزارش ایسنا، دانشجویان یک ری‌شناس در شهر باستانی ری از تصاویری که در دوره‌های مختلف آموزشی خود از برج تاریخی طغرل گرفته بودند، فرضیه‌ای جدید را مطرح کردند. اظهارنظری که هرچند برای فعالان و دوستداران میراث فرهنگی یک شوک بود و حتی دانشجویان دانشگاه نزدیک به برج هم در صحبت‌های درگوشی دوستانه‌شان از آن صحبت می‌کردند، اما گویا این نظریه میراث فرهنگی را زیاد شوک‌زده نکرد، هرچند این بار به جای متولیان میراثی، متولیانی در شورای شهر وظیفه آن‌ها را برای تکذیب خبر به دوش کشیدند و البته که زودتر میراث فرهنگی اعلام موقعیت کرده بود، به حدی که گفتند یک سال است در حال بررسی روی این بحث‌اند.
در این بین حرکت دستگاه‌های مختلف گودبرداری از جمله برای مترو که پایش را روی گلوگاه آب چشمه‌علی گذاشته بود، انفجار‌های پی در پی در کارخانه‌های اطراف در دل زمینِ باستانی «ری» و در نهایت ساخت مجتمعی فرهنگی که در طول چند سال گذشته ساختش آغاز شده و به دلیل گودبرداری عمیقش، تا کنون باعث چند فرونشست در سطح منطقه شده، قابل توجه‌اند.
مجتمع فرهنگی در دست ساخت در حریم برج طغرل
اگر این برج فروبریزد تاریخ این سرزمین فرومی‌ریزد
احمد ابوحمزه – ری‌شناس – که به واسطه تصاویر دانشجویان‌اش این هشدار را برای نخستین‌بار مطرح می‌کند، در گفتگو با ایسنا می‌گوید: برج طغرل افتخاری برای مردم ایران و جهان است که از گذشته و جایگاه ایران حرف می‌زند، یکی از برج‌های باقی مانده از دوره سلجوقی که شاید بتوان گفت: بعد از برج گنبد قابوس، دومین برج مطرح ایران است، برجی آرامگاهی که از حدود ۱۰۰۰ سال پیش تا کنون پابرجاست.
او با بیان این‌که از سال ۱۳۷۰ تحقیقاتی روی برج انجام داده و نظریاتی را درباره آن مطرح کرده است، ادامه می‌دهد: هرساله تصاویری که من و دانشجویانم از این برج ثبت می‌کنیم، با تصاویر دوره‌های دیگر مقایسه می‌شوند. امسال در بررسی‌ها به این نتیجه رسیدیم که تغییراتی روی سازه برج در حال به وجود آمدن است، اما این را که کج شده و از محور خود تغییر کرده باشد نمی‌توانیم به صورت دقیق و با اطمینان مطرح کنیم.
وی با تاکید بر این‌که باید نگاه به این برج تغییر کند و حفاظت و نگهداری از آن در اولویت قرار گیرد، اظهار می‌کند: در طول سال‌های گذشته فشار‌های زیادی به این برج وارد شده است، از زلزله نسبتا مهیب دوره زندیه گرفته تا زلزله دوره صفویه. آن‌هم در شرایطی که برج طغرل در زمان زلزله مانند میخی داخل چوب عمل می‌کند، یعنی در زمان لرزش با چوب حرکت می‌کند، با این وجود این برج تا کنون سرپا باقی مانده است.
او، اما وضعیت امروزی برج طغرل را که در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، بد ارزیابی می‌کند و ادامه می‌دهد: پروژه‌های عمرانی جدیدی که در شهرری فعال شده‌اند، به مرور باعث وارد شدن آسیب‌هایی به این برج تاریخی می‌شوند و در نتیجه آن، برج به مرور کج شود، آسیب می‌بیند یا عمرش کوتاه‌تر می‌شود.
ابوحمزه با اشاره به فعالیت تونل‌های مترو و گودبرداری و ساخت مجتمع فرهنگی در نزدیکی برج طغرل ادامه می‌دهد: زمین‌های شهرری زمین‌های خاصی هستند، هر جای آن را که حفر کنند، احتمالا به یک‌سری از سازه‌ها می‌رسند. زمین شهرری به طور کامل سفت نیست، ویرانی‌ها روی یکدیگر قرار گرفته‌اند، آب‌های کنونی که در زیر شهر روان هستند، نیز برج را نمدار می‌کنند و به همین دلیل در بسیاری از نقاط رطوبت دیده می‌شود، حتی ساختمان‌سازی‌ها در اطراف آن به برج فشار می‌آورد.
او کم شدن آب چشمه‌علی و آب‌های زیر سطحی شهرری را نیز عاملی در فرونشست‌های زمین می‌داند و بیان می‌کند: این فرونشست‌ها قطعا به مرور به برج آسیب می‌زند، آن هم اثری تاریخی که هویت، گذشته و تاریخ این سرزمین است، بنابراین اگر این برج فرو بریزد، تاریخ این سرزمین نیز فرو می‌ریزد و یکی از دوره‌های مهم تاریخ ایران نیز از بین می‌رود.
این پژوهشگر ری باستان با اشاره به نگاهِ متولیان در میراث فرهنگی، شهرداری، استانداری و شورای شهر به ری و آثار نفیس آن مانند «برج طغرل» ادامه می‌دهد: به ایجاد یک نگاه متمرکز و ملی به برج طغرل نیاز داریم، چون اگر نگاه‌مان یک نگاه کلی برای حفاظتِ این اثر در آینده آن باشد، هر سال هر وضعیت برج را اندازه‌گیری می‌کنیم، تراز‌ها و زوایای برج نیز برای‌مان مهم می‌شوند.
او با اشاره به افتادن چند سنگ از دیواره برج در نوروز چند سال گذشته، اظهار می‌کند: همان زمان به متولیان برج تذکر دادم، اما شرایط امروزی این اثر نفیس، آن‌قدر مهم است که امروز به یک نگاه ملی در کنار بودجه‌ای ملی برای برج نیاز داریم تا بتوان آن را حفظ کرد، هر چند میراث فرهنگی نیز زحمت خود را می‌کشد. چند نفر از مسوولانِ آن اعلام کرده‌اند که وضعیت برج به زودی بررسی می‌شود و متخصصان قرار است برنامه‌ریزی‌های مناسبی را براساس وضعیت آن داشته باشند.
ساخت‌وساز‌هایی که طغرل را با خود به زیرزمین می‌کشند!
ابوحمزه، اما عللِ وارد شدن آسیب به این برج را موارد مختلفی می‌داند و ادامه می‌دهد: تمام این عوامل باید با یکدیگر دیده شوند، حفاری‌های مترو، ساخت‌وساز کنار برج و گودبرداری‌ها همگی به برج فشار وارد می‌کنند. در کنار رطوبت زمین، حتی کارخانه سیمان که هر چند ساعت یک بار بخشی از کوه ری را منفجر می‌کند، باعث وارد شدن آسیب نه تنها به مقبره «بی‌بی شهربانو» بلکه به زندان هارون‌الرشید و برج طغرل می‌شود.
او با اشاره به این‌که در طول سال‌های گذشته به واسطه ساخت خانه‌های مسکونی در اطراف برج، قطعا لوله‌های آب زیادی در اطراف این محوطه اضافه شده‌اند، به حدی که در حدود ۱۵ سال قبل یک لوله آب ترکیده و رطوبت به برج وارد شده بود، بیان می‌کند: دست‌کم از امروز دیگر باید به این اتفاق فکر شود که برای نگهداری از برج باید با هر کدام از دستگاه‌های متولی خدمات‌رسانی به مردم مانند شرکت‌های آب، برق و گاز تفاهم‌نامه‌هایی امضا شود تا در عملیاتی کردن پروژه‌های عمرانی خود بیشتر مراقب باشند.
این ری‌شناس ایجاد هر نوع شرایط ناگوار برای آثار تاریخی را مانند پست گازی که در عرصه برج طغرل و چسبیده به دیوار برج ایجاد شده، می‌داند و ادامه می‌دهد: ممکن است هر لحظه در هر شرایطی حتی انفجاری کوچک در این پست گاز رخ دهد و نخستین اتفاقی که به این واسطه رخ می‌دهد، وارد شدن ضربه ناشی از آن به برج خواهد بود.
ابوحمزه تاکید می‌کند: از دستگاه‌های دولتی می‌خواهم این برج را فرزند خود ببینند، ارثی برای آیندگان که باید در نخستین قدم به حفاظت از ان فکر کرد. باید درباره حریم برج طغرل تقیه کرد تا مانند گذشته به حریم آن پایبند باشند.
مرمت دوره قاجار چه تاثیری روی انحراف از مجور برج طغرل داشته؟
امیرمصیب رحیم‌زاده - مدیر اداره میراث فرهنگی شهرستان ری- در گفتگو با ایسنا می‌گوید: این مساله در یک سال اخیر از سوی کارشناسان باستان‌شناس و مرمت سازه پیگیری شده و بررسی‌های مورد نیاز روی آن در حال انجام است.
او با بیان این که براساس شرح خدماتِ این برج و بررسی‌های انجام شده در آن، مقدار انحرافی که در طرح مرمت سال ۷۹ دیده شده، به مرمت اصلی دوره قاجار برمی‌گردد، اظهار می‌کند: در آن پلان و براساس تحقیقات انجام‌شده روی مرمت‌های برج، منتظر ارائه شدن شرح خدمات هستیم تا با تامین اعتبار و تجهیزات لازم یا اصلا تغییرِ رخ‌داده روی برج را یا انحراف از محور را ثابت کرد.
وی با اشاره به بیشتر شدن توجه‌ها به سمت برج طغرل بعد از انتشار نخستین خبر‌ها در این زمینه، بیان می‌کند: این اتفاق اولویت ما را دوچندان کرده تا ما نسبت به این مساله پشتکار بیشتری داشته باشیم. در این مدت زمان گذشته نیز (حدود ۱۵ روز) تاکنون سه بازدید کارشناسی از سوی کارشناسان میراث فرهنگی و حوزه شهرداری تهران انجام شده است تا حتما مطالعات آن برای ما آغاز شود و نتایج پژوهش‌های علمی ونتیجه‌گیری‌ها بعد از بررسی‌های نهایی اعلام شوند.
او با وجود همه این صحبت‌ها تاکید می‌کند: کارشناسان سازه و بنای میراث فرهنگی تاکنون شواهد سطحی را بازدید کرده‌اند که آن نشست باعث ترک جدیدی روی برج بوده است یا نه که براساس مشاهدات اولیه این موارد نبوده است، این‌ها نیاز به تحقیقات و پژوهش‌های علمی دارند که باید حتما انجام شوند و کارشناسان ما روی آن تحقیقات نظر می‌دهند که بعد از اعلام آن، وضعیت برج نیز رسانه‌ای می‌شود.
عبور مترو و ساخت مجتمع فرهنگی نزدیک به برج و تاثیر روی آن
رحیم‌زاده، اما عبور مترو از شهرری را در ایجاد وضعیت امروزی برج طغرل بی‌تاثیر می‌داند و می‌گوید: خط ۶ مترو قرار بود از بین برج طغرل و ابن بایویه رد شود، اما با برگزاری جلسات مختلف، مسیر خط ۶ تغییر کرد، یعنی از خیابان بسیج به خیابان غیوری و جاده سوم تا حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) تغییر مسیر داد.
او با تاکید بر این‌که فاصله خط ۶ موازی با برج طغرل حدود ۴۰۰ مترمربع است، ادامه می‌دهد: این در حالی است که فاصله قبلی با برج حدود ۶۰ تا ۷۰ متر بود، بنابراین معتقدیم اکنون حفاری مترو دلیل بر ایجاد این انحرافات نیست و آن متعلق به سال ۷۹ نیز بوده است.
مجتمع فرهنگی در عرصه برج در زمان تصویب حریم جانمایی شد
او، اما درباره پروژه رو به اتمام ساختِ مجتمعی فرهنگی در عرصه و حریم برج طغرل اظهار می‌کند: گودبرداری این پروژه از سال ۱۳۸۴ آغاز شده و با فاصله ۶۰ متری هیچ گودبرداری‌ای در این منطقه انجام نشده است. هر گودبرداری برای این مجتمع فرهنگی که رخ داده در فاصله ۶۰ متری از دیوار برج طغرل بوده است، یعنی از حدود ۷۰ متری سازه برج طغرل.
مدیر اداره میراث فرهنگی شهرری با تاکید بر این‌که با این وجود در این شرایط نمی‌توانیم هیچ چیز را بابت این حفاری تکذیب کنیم، بیان می‌کند: آن‌چه شواهد به ما نشان می‌دهد با فاصله ایجادشده، گودبرداری زیاد مکانیزه نبوده است که در برج طغرل اتفاقی رخ دهد.
او اضافه می‌کند: خانه‌هایی که اکنون برای ساخت مجتمع فرهنگی در حریم برج طغرل تملک و تخریب شده‌اند، حتما زیرزمین داشته‌اند، اما گودی‌ای که اکنون برای ساخت مجتمع فرهنگی وجود دارد، باید توسط کارشناسان بررسی شود، بنابراین هنوز نمی‌توان در این زمینه نظر قطعی داد.
رحیم‌زاده همچنین درباره فرونشست‌های زمین در حدود صد متری برج طغرل و بعد از مجمتع فرهنگی در حال ساخت، اظهار می‌کند: فرونشست در سطح شهر زیاد است، گودبرداری یک هتل در ضلع جنوبی شرقی حرم، روی سه پلاک خانه تاثیر گذاشته بود که باعث ترک روی آن‌ها شده بود، ولی با حضور کارشناسان آتش‌نشانی و شهرداری وضعیت بررسی شد. در این شرایط می‌توان گفت: شاید یکی از دلایل ممکن استان شرایط کنونی باشد یا وضعیت دیگری، اما در نهایت باید آن‌ها را بررسی کرد.
مدیر اداره میراث فرهنگی شهرری با بیان این‌که در زمان تهیه نقشه حریم برج طغرل، ساخت مجموعه فرهنگی در دست ساخت در آن دیده شده بود، ادامه می‌دهد: قبل از ساخت این مجتمع خانه‌های چندطبقه ساخته شده بود. از سوی دیگر برای رعایت کردن حریم برج طغرل، عرشه پلِ مجتمع فرهنگی نسبت به نقطه برج بررسی شد، همچنین چندین بار طرحِ سازه اصلی آن در سال‌های ۸۸ و ۸۹ همراه با نقشه‌های تهیه‌شده برای بررسی حریم منظری در کمیته فنی میراث فرهنگی استان تهران در دستور کار قرار گرفت تا سرانجام تصویب شد تا آن در این حد ارتفاع عملیاتی شود.
به گفته او، عرشه پل نیز با فاصله ۴۰ متری با پل به صفر صفر محدوده نزدیک شد تا زیاد به حریم برج طغرل نزدیک نشود.
پست گاز ایجادشده در عرصه برج طغرل
حتی اگر صفر درصد هم آسیب نزند، باید جابه‌جا شود
رحیم‌زاده، اما درباره پست گازِ قرارگرفته در عرصه برج طغرل نیز توضیح می‌دهد: این کار غیرکارشناسی از سوی مدیران پروژه در این نقطه جانمایی شده است، حتی اگر آن‌ها معتقد باشند که این پست گاز صفر درصد هم احتمال آسیب به برج را ندارد، برای ما قابل قبول نیست. اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در مکاتبات زیادی که با شهرداری داشته به آن‌ها تذکر داده تا این پست از محل دیواره برج طغرل جابه‌جا شود.
