مرمت مسجد شیخ لطف‌الله توسط یک «طاق‌زن»!

روزنامه ایران نوشت: اعتراض به مرمت مسجد شیخ لطف الله، «علی اصغر مونسان» نخستین وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور درعمارت آزادی را به میدان نقش جهان برد تا او در اظهارنظر رسانه‌ای بگوید: «هرکس می‌تواند درباره مرمت این مسجد نظر بدهد، اما کسی که کار را خوب بلد است، استادانی هستند که رشته آن‌ها مرمت آثار تاریخی است.»

حرف‌های مونسان باعث شد تا «ایران» با دو نفر از مرمتگران بنام اصفهان «هوشنگ رسام» و «علی اصغر نجف پور» به گفتگو بنشیند. این دو مرمتگر پیشکسوت اصفهانی بحث را با این سؤال از مسئولان وزارت میراث فرهنگی آغاز می‌کنند که چرا مرمت مسجد شیخ لطف‌الله را به یک «طاق زن» سپردند نه یک معرق تراش؟

چرا بین کاشی‌ها را کف مال کردند؟

هوشنگ رسام ۳۶ سال پیش به‌همراه استاد محمد مصدق‌زاده، رجبعلی حدادی و رمضان ابوذری گنبد شیخ لطف‌الله را به‌صورت موضعی مرمت کرد.

وی می‌گوید: «بسیاری از استادان معرق تراش اصفهان که در کار معرق تراشی تبحر دارند معتقدند که مرمت گنبد و بازسازی مسجد شیخ لطف‌الله به خوبی انجام نگرفته است.»

او می‌افزاید دلیل عدم مرمت اصولی شیخ لطف‌الله را می‌توان در میان مصاحبه رئیس و کارشناسان میراث فرهنگی اصفهان هم یافت. رسام، معرق تراشی را با کاشی تراشی و کاشی پزی متفاوت می‌داند و می‌گوید: «گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با دیگر گنبد‌ها فرق دارد، گنبد‌های این مسجد برخلاف گنبد‌های دوپوسته مساجد دیگر، یک پوسته است.»

به گفته او، تزئینات روی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از آجر و کاشی پر شده است که به آن گنبد «معرق معقلی» می‌گویند.

رسام می‌گوید: «زمینه اصلی گنبد شیخ لطف‌الله «آجر» و اسلیمی‌ها، گل و بوته‌ها و... کاشی لعاب دار است. وقتی می‌خواهند کاشی بزنند گنبد را تقسیم می‌کنند و اسمش را «تَرک بندی» می‌گذارند.» گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ۸ تَرک و نیم تَرک را دارد.

به گفته او، معرق معقلی مثل یک تابلو پازلی است. تکه‌های کاشی آنچنان در کنار هم قرار می‌گیرند که هیچ روزنه و فاصله‌ای بین این کاشی و کاشی کناری نیست. او تأکید می‌کند: «یک مو فاصله نباید بین کاشی‌ها و زمینه کار که آجری است باشد.» رسام می‌گوید: «اما بعد از مرمت یکی از تَرک (قاچ)‌های مسجد شیخ لطف الله، متوجه شدند بین کاشی نره‌ها (یک نوع کاشی که در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به کار رفته است) فاصله است. اسناد این فاصله هم وجود دارد؛ بنابراین آمدند گچ درست کردند و به اصطلاح بین کاشی را کف مال کردند. با این کف مالی درز‌ها پر شد، اما کار سفید از آب درآمد.»

به گفته این استاد کهنه کار مرمت، به‌هیچ وجه نباید معرق را کف مال کرد. وقتی کار سفید شد، آمدند گچ‌های روی کاشی را با گونی پاک کنند، اما با گونی پاک نشد. بعد تمام کار را با «برس سیمی» تمیز کردند.

او می‌گوید اشکال بعدی همین جا اتفاق می‌افتد. رسام می‌گوید: «وقتی آجر‌ها توی کوره می‌روند یک لعاب طبیعی روی آن‌ها ایجاد می‌شود که این لعاب نباید از بین برود. وقتی برس سیمی روی کار کشیدند این لعاب از بین رفت و کار باز هم سفید شد. آن زمان متوجه شدند چه وضعیت بدی به وجود آمده است.»

پای مواد نانویی در این مرحله به روی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله باز می‌شود. رسام می‌گوید: «آمدند و روی آن روغن نانویی (بَرزَک) کشیدند. این روغن باعث شد تا رنگ سفید تغییر کرد و نخودی و مات شد.

به گفته وی، مسأله به همین جا ختم نشد: «با این روغن مالی، راه نفوذ آب به آجر‌ها و تنفس را هم از بنا گرفتند؛ به‌همین دلیل است که برف دی ماه روی این بخش از گنبد مسجد نماند! چون روی بنا را روغن زدند!

یکی دیگر از مرمتگران که نمی‌خواهد نامی از او به میان بیاید به «ایران» می‌گوید: «بستن راه تنفس، باز کردن راه تخریب آن است. بنا اگر تنفس نکند ویران می‌شود همان اتفاقی که در یکی از آثار قزوین اتفاق افتاد.

به گفته وی، در مرمت نقاشی‌های چهلستون قزوین نیز از رنگ روغن استفاده کردند درحالی که طبق قوانین مرمت باید از آبرنگ استفاده می‌کردند. او می‌گوید: «مرمت باید قابل برگشت باشد، چون زمانی که یک اثر با آبرنگ، رنگ آمیزی می‌شود با آب از بین می‌رود، اما برای از بین بردن رنگ روغن از آستون استفاده می‌کنند که هم رنگ مرمتی را از بین می‌برد هم نقش اصلی را!»

اصل برگشت‌پذیری در مرمت!

ازنگاه رسام، اشتباهات در مرمت گنبد مسجد صفوی‌ها به‌همین جا ختم نمی‌شود. طرح‌های روی ترک‌ها با هم جفت نشده و سربند طرح‌ها بالاو پایین شده است!

رسام می‌گوید: «قبل از مرمت هر اثر تاریخی باید یک کارگروه تشکیل داد و یک طرح مطالعاتی نوشت؛ بنابراین مسئولان باید نقشه راه ترسیم می‌کردند. ابتدا باید ۱۰ نفر معرق تراش را دعوت و با آن‌ها مشورت می‌کردند.» به گفته وی، همیشه وقتی یک گنبد نیاز به‌مرمت داشته به «معرق تراش» مراجعه کردند نه طاق زن. اومی گوید: «کسی که گنبد مسجد را مرمت کرد یک طاق زن ماهر است نه معرق تراش.»

علی اصغر نجف پور کارشناس مرمت نیز در گفتگو با «ایران» مرمتگر گنبد شیخ لطف‌الله را یک طاق زن بسیار ماهر می‌داند و تعجب می‌کند که چرا او مرمت گنبد را پذیرفته است.

نجف پورمعتقد است؛ آنچه که از سوی میراث فرهنگی به رسانه‌ها گفته می‌شود دارای تناقض‌های فراوان است.

کارشناسان مرمت می‌خواهند بدانند دقیقاً چه اتفاقی در مرمت گنبد افتاده و از چه موادی استفاده کرده اند؟ هنوز کارشناسان به پاسخ سؤالات خود نرسیده‌اند. او می‌گوید: «مسئولان بدون شفاف‌سازی تنها می‌گویند مرمت مسجد شیخ لطف الله، بهترین مرمت دنیا است، این استاد کار بهترین استاد کار دنیاست.»

او می‌افزاید: «مسئولان به او گفتند ما از گچی استفاده کرده‌ایم که از سیمان محکم‌تر است. علم مرمت مبتنی بر یک سری مبانی نظری است. یکی از اصلی‌ترین اصول مرمت، اصل «برگشت پذیری» آن می‌باشد. یعنی هر زمان که تشخیص داده شد این مرمت اشتباه است یا راه‌های بهتری برای مرمت وجود دارد، مرمت انجام شده باید قابل حذف و شرایط قابل برگشت به قبل از مرمت باشد؛ بنابراین وقتی از گچی استفاده می‌شود که از سیمان محکم‌تر است به‌طور طبیعی اصل برگشت‌پذیری زیر سؤال می‌رود.»

او به لزوم ایجاد تیمی به‌عنوان تیم ناظر در مرمت‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «این تیم در مرمت مسجد شیخ لطف‌الله به یک نفر محدود شد وآن یک نفر هم از کار کنار گذاشته شد.» او می‌پرسد: «چرا ناظر کار برکنار شده آیا به مرمت در حال انجام اعتراض داشته است؟» او عدم پذیرش کسی که در مناقصه دو بار برنده مرمت مسجد شیخ لطف‌الله می‌شود را هم از نکات پر ابهام مسجد شیخ لطف‌الله می‌داند.

برش

«فاطمه خطابخش» مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان درباره علت ایجاد فاصله بین کاشی‌های گنبد هم می‌گوید: وقتی مراحل مرمت کل گنبد تکمیل شود همه کاشی‌ها سر جای خودشان برمی‌گردند و آن‌وقت دیگران می‌توانند درباره آن اظهارنظر کنند. در حال حاضر سایر کاشی‌ها از بستر جدا هستند و به خاطر همین بین آن‌ها با ترک مرمت و بندکشی شده فاصله وجود دارد.

او درباره استفاده از روغن برزک هم، استفاده از این روغن و تأثیر آن بر تغییر رنگ کاشی‌ها را رد می‌کند و می‌گوید: این تغییر رنگ به خاطر بندکشی است.

اگر از روغن برزک استفاده شده بود باید رنگ کاشی‌های ترک مرمت شده تیره می‌شد درحالی‌که اکنون رنگ آن روشن‌تر از سایر ترک‌هاست. ما تنها از یک تثبیت‌کننده بدون رنگ استفاده کرده‌ایم تا کاشی‌ها را از تخریب بارندگی‌ها حفظ کنیم.

خطا بخش در پاسخ به انتقاد از تغییر رنگ دو ترک مرمت شده هم می‌گوید: «تفاوت رنگ عنوان غلطی برای تفکیک کاشی‌های مرمت شده از مرمت نشده است؛ امیدواریم با تأمین اعتبار و اتمام ۱۴ ترک باقیمانده تمام کاشی‌ها مرمت شود و این شائبه تغییر رنگ هم در جامعه از بین رود.»

او درباره چرایی تغییر پیمانکار هم می‌گوید: «متأسفانه پیمانکاران شرایط مناقصه را در سایت مناقصات کشوری بخوبی نمی‌خوانند و وقتی ما شرایط را از آن‌ها می‌خواهیم آن شرایط را ندارند و ما می‌توانیم آن‌ها را رد کنیم.

به همین دلیل شکایت‌هایی پیش می‌آید و من با توجه به این شکایت‌ها موضوع را نزد استانداری و بازرسی مطرح کردم و آن‌ها قبول کردند که پروژه‌های شاخص میراثی حتماً ترک تشریفات شود.»

رحمت الله رضایت استادی که مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را به عهده گرفته نیز درباره کف مالی بین کاشی‌ها می‌گوید: «ما لای بند‌ها را خالی کرده و گچ می‌مالیم، کف‌مال می‌کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره‌ای بار سنگین ندارد.»

تلاش‌های روزنامه ایران برای گفت وگو با معاون میراث فرهنگی و مسئولان استانی اصفهان به جایی نرسید. «فریدون اللهیاری» مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان سؤالات روزنامه ایران را پرسش‌های فنی دانست که باید کارشناسان فنی سازمان به آن پاسخ بدهند. تماس با مدیر پایگاه میراث فرهنگی نقش جهان و معاون فنی میراث فرهنگی استان بی‌پاسخ ماند.