بافتار آیات؛ ناقض تفسیر خشونت‌آمیز آیات قتال

به گزارش ایکنا:

مصطفی دلشاد تهرانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در دوازدهم جلسه تفسیر قرآن خود در مجتمع آموزشی رشد، به جایگاه بافتار در تفسیر قرآن پرداخت و گفت: ما بعد از بررسی مفردات، مرکبات به بحث قرائن وارد شدیم. بیان شد اگر قرار باشد ما قرآن را درست بفهمیم و احتمال خطای خود را به جد کاهش دهیم، لازم است مفردات، مرکبات و قرائن را درست بفهمیم. در بحث قرائن بیان شد که قرائن به متصل و منفصل تقسیم می‌شود. قرائن متصل لفظی و غیرلفظی تقسیم می‌شود. قرائن متصل لفظی به نوبه خود به بافتار و ساختار تفکیک شده و خود بافتار به سه دسته بافتار کلمه‌ای، جمله‌ای و آیه‌ای تقسیم می‌شود. در جلسه گذشته نمونه‌هایی در خصوص بافتار کلمات و جملات بیان شد.

دلشاد‌تهرانی ادامه داد: در خصوص بافتار، مولای روم مثالی می‌زند «دانه کمتر خور مکن چندین رفو/ چون کلوا خواندی بخوان لا تسرفوا» یعنی از بهره‌های نفسانی کمتر استفاده کن و جسم و جان خود را با اسراف و اینها رفو نزن، مرادش این است که آیات قرآن را جدا جدا نخوان. مراد مولانا آیه «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ: اى فرزندان آدم جامه خود را در هر نمازى برگيريد و بخوريد و بياشاميد و[لى] زياده‏ روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست نمى دارد» (اعراف، ۳۱) است و می‌گوید اگر به «بخوريد» توجه می‌کنید به «زياده‏ روى مكنيد» هم توجه بکنید.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: شاید بگوییم که از این دو مهم‌تر بافتار آیات است. یعنی آیات قرآن کریم اینگونه نیست که بی‌ارتباط و گسسته از هم باشند. ممکن است برخی بگویند که بخشی از آیات قرآن کریم به این صورت تنظیم شده است که چند آیه در زمانی و چند آیه در زمان‌های دیگر نازل شده و بعد به این صورت کنار هم قرار گرفته و چطور ما ادعا می‌کنیم این‌ها به هم ارتباط دارند.

دلشاد‌تهرانی افزود: کسانی که مانند بنده به بافتار و نظم آیات و اینکه چیدمان آیات قرآن حساب شده است، معتقدند، این تنظیم را تنظیم پیامبر اکرم(ص) و بر اساس وحی می‌دانند. این تنظیمی که در قرآن می‌بینیم که آیات بر اساس آن کنار هم چیده شده‌اند و در سوره‌های مختلف قرآن قرار گرفته‌اند و اگر آیه‌ای اول و دوم و ... تا آخر سوره آمده است، چیدمان پیامبر اکرم(ص) است و نه چیدمان مسلمانان و همین طور چیدمان پیامبر از روی سلیقه و ذوق پیامبر نیست و اینکه او احساس کرده است که این چیدمان بهتر است و در واقع از نظر خداوند این چیدمان فروآمده است. پیامبر نقش یک رسانه دارد و عینا این‌ها را گرفته و ابلاغ کرده و دخل و تصرفی از جانب پیامبر در قرآن صورت نگرفته است و این‌ها محصول ذهن پیامبر نیست و این‌ها آیاتی است که بنا به وحی این‌طور نازل شده است و پیامبر این گونه این‌ها را چیده است.

وی با بیان اینکه در این صورت فهم بر اساس بافتار آیات، لوازم ویژه‌ای دارد، گفت: ما می‌توانیم قرآن را با توجه به بافتار کلمات، جملات و آیات بخوانیم. از نمونه‌هایی که هم در تفاسیر و هم غیر تفاسیر میان مسلمان به دلیل بی‌توجهی به بافتار آیات محل اختلاف شده آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره بقره است. این آیات، آیات قتال خوانده می‌شوند. کسانی که باور به بافتار آیات ندارند، از این آیات مطالبی را استخراج کرده‌اند که حاصلش این همه جنگ و کشتار و درگیری و نزاع بوده است. اما اگر به بافتار آیات توجه شود، آن برداشت‌ها، چه برداشت‌های مفسران و چه برداشت‌های فقیهان، نمی‌تواند درست شود.
بافتار آیات؛ ناقض تفسیر خشونت‌آمیز آیات قتال

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: در آیه ۱۹۰ سوره بقره داریم «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛ و در راه خدا با كسانى كه با شما مى ‏جنگند بجنگيد ولى از اندازه درنگذريد زيرا خداوند تجاوزكاران را دوست نمی‌دارد». اگر قائل به بافتار جمله‌ای قرآن نباشیم، آیا می‌توانیم به هر کسی حمله کنیم؟ همان طور که برخی گفتند مستحب است، سالی یک بار مسلمان به کفار حمله کنند و در راه خدا قتال کنند.
وی افزود: اگر به بافتار خود این آیه نگاه کنیم، سه قید زده شده است. قید اول در خود همین جمله است که می‌فرماید، «فِي سَبِيلِ اللَّهِ» و بعد قید دوم «الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» و قید سوم «وَلَا تَعْتَدُوا» به این معنا که تعدی نکنید، مرزها را نشکنید، بی‌ا‌خلاقی نکنید زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.

دلشاد‌تهرانی با اشاره به آیه ۱۹۱ سوره بقره «وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ؛ و هر كجا بر ايشان دست‏ يافتيد آنان را بكشيد و همان گونه كه شما را بيرون راندند آنان را بيرون برانيد [چرا كه] فتنه [=شرك] از قتل بدتر است [با اين همه] در كنار مسجد الحرام با آنان جنگ مكنيد مگر آنكه با شما در آن جا به جنگ درآيند پس اگر با شما جنگيدند آنان را بكشيد كه كيفر كافران چنين است»، گفت: در این آیه بعد بعد از « وَاقْتُلُوهُمْ» آمده است که « حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» اگر بخواهیم تنها بر اساس این قسمت آیه سخن بگوییم، ببینیم چه در می‌آید. هر کجا با آنان مصادف شدید آنان را بکشید.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: در ادامه آیه می‌خوانیم «همان گونه که شما را بيرون راندند آنان را بيرون برانيد و «[چرا كه] فتنه [=شرك] از قتل بدتر است». و ادامه داد است که با آنان در کنار مسجد الحرام نجنگید، مگر آنکه با شما به جنگ درآیند. اگر این‌ها با شما وارد جنگ شدند، مگر اینکه با شما به جنگ در آمدند، آنان را دفع کنید که کیفر کافران چنین است. در آیه اول که اجازه دفاع داده شده است در این آیه، برخی از اشکال دفاع را مطرح می‌کند و باز بحث دفاع است و نه بحث جهاد ابتدایی، جنگ دعوت، جنگ برای گسترش سرزمین، عقیده و تحمیل اعتقادات، بحث دفاع است و بحث این است که تا آنها وارد جنگ نشده‌اند، شما نمی‌توانید وارد جنگ شوید.

وی با اشاره به آیه ۱۹۲ این سوره «فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ و اگر بازايستادند البته خدا آمرزنده مهربان است»، گفت: اگر این آیه را در نظر نگیریم، می‌توانیم آیه قبل را به صورت دیگری بفهمیم. همین جا اشکالی مطرح شده است که من آن را مطرح می‌کنم و می‌گویم چگونه بافتار آیات آن آشکار را رفع می‌کند. برخی وقتی آن را خواندند، گفتند در این جا آمده است که یعنی ما می‌خواهیم کفر را از از روی زمین میان برداریم. اگر قرار باشد بحث این باشد، این آیه بی‌معنا خواهد بود. آنها هنوز مسلمان نشده‌اند و بحث بحث جنگ‌شان است و این جا به عنادکنندگان که جنگ را شروع کرده‌اند مدنظر است و بحث عقیده و مسلمان کردن نیست و بحث برداشتن موانعی است که برای شما ایجاد کرده‌اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: برخی بر اساسا آیه ۱۹۳ سوره بقره معتقد به این بودند که جنگ جنگ تا رفع کفر از جهان. این طور نیست که باید آنقدر بجنگیم که همه مسلمان بشوند. آیه این را نمی‌خواهد بگوید. به قرائنی که وجود دارد، این فتنه آن شکنجه‌ای است که به مسلمانان می‌دادند و ایشان را از خانه و سرزمین خود آواره و اخراج کرده بودند. در دنیای آن روز و حتی امروز، اگر کسی را از سرزمین خود آواره شود از مردن بدتر است زیرا که هر روز در واقع آوارگان می‌میرند و می‌گوید این بدتر از کشتن است. قرینه‌ای که داریم که این ادامه آیه است که می‌فرماید اگر از جنگ، فتنه‌گری، آواره کردن انسان‌های بی‌گناه دست کشیدند و شکنجه مومنان پایان یابد، جنگی نباید ادامه داشته باشد و مومنان نباید جنگ را ادامه دهند الا در برابر ظالمین.

وی افزود: در ادامه آیه این سیاق ادامه می‌یابد. متن آیه یعنی اگر آنها در ماه حرام حمله کردند باید دفاع کنید و اگر هتک حرمتی شد باید قصاص شود و اگر بر شما کسی تعدی کرد، همان طور که بر شما تعدی کرده متناسب با آن باید برخورد کنید و بلافاصله گفته می‌شود که تقوا کنید، یعنی آن تعبیری که در آیه نخست فرمود با بیان دیگری عنوان می‌شود و گفته می‌شود بی‌اخلاقی نکنید، تعدی نکنید و مراقب باشید تا زیاده روی نکرده باشید.

دلشاد‌تهرانی افزود: آیه ۱۹۵ ادامه همین سیاق است و به انفاق و احسان در راه خدا توصیه می‌کند و با توجه به بافتار آیات، این آیه نیز در خصوص جنگ است و بافتی همگون و همراه دارد. دلیل آن این است که در زمانی که این آیات نازل می‌شود، چیزی به عنوان نظامی‌گری امروزی وجود نداشت و جنگ عملی بود که به صورت بسیجی شکل می‌گرفت و وقتی دشمنی حمله می‌کرد، مسلمانان می‌آمدند و خرج جنگ را می‌دادند و اگر این کار را نمی‌کردند سازمان نظامی‌ای وجود نداشت که کسانی باشند تا حقوق بگیرند و البته این آیه را می‌توان توسعه داد و این آیه در این خصوص و در ادامه این آیات است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه در آیات ۲۵ و ۲۶ سوره مرسلات نیز ما به اهمیت بافتار می‌رسیم. متنی از مرحوم شهید بهشتی همین را بیان می‌کند. ایشان می‌گویند: کسی معنی کفات در آیه ۲۵ این سوره: «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً» را بر اساس کاربرد جدید این کلمه به معنای پرنده تیزرو این گونه معنا کرده است که «آیا زمین را پرنده تیز پرواز قرار ندایدم» و از این نتیجه گرفته که قرآن معجزه علمی دارد و در آن حرکت زمین را پیش از کشف علمی بیان کرده است. شهید بهشتی می‌گفت که این بی‌توجهی به بافتار آیات است در آیه بعدی گفته است احیا و امواتا، زندگان را و مردگان را. خوب اگر پرنده تیز پرواز بگیریم، ترجمه این دو آیه چنین می‌شود: «آیا زمین را پرنده تیز پرواز قرار ندادیم و زندگان را مردگان را».

دلشاد‌تهرانی در پایان گفت: شهید بهشتی اینجا توضیحی دادند که برای فهم بافتار آیات بسیار مفید است. ایشان می‌فرمایند با توجه به کلمه کفات، باید معنایی داشته باشد که از نظر قواعد دستوری، بتواند با احیاتا و امواتا که مربوط به آیه بعد است، مرتبط باشد اگر کفات را پرنده تیز پرواز معنا کنیم، از نظر دستوری یک اسم است و نمی‌تواند با احیا و اموات رابطه دستوری داشته باشد، اما اگر به معنای در برگیرنده باشد به آسانی می‌تواند با آن پیوند معنایی داشته و در حکم مفعولی برای این صفت باشد. در این صورت باید این معنا شود آیا زمین را در برگیرنده زندگان و مردگان قرار ندادیم.