تهران جای خالی روسیه در ایروان را پر می‌کند؟

شهر کاپان که روزگاری یک شهر پر جنب و جوش معدن‌کاری بود و اکنون شهری ساکت و خاموش در کوه‌های جنوب شرقی ارمنستان است، یک مرکز غیرمحتمل یا باورنکردنی برای دیپلماسی بین‌المللی شده است؛ اما در ماه اکتبر، مقامات ارمنستان در میدان مرکزی آن گرد آمدند تا نوار تازه کنسولگری جدید را ببرند و از هیاتی که از جمهوری اسلامی ایران وارد شده بود، استقبال کنند.

به گزارش دنیای‌اقتصاد، «گابریل گاوین» روزنامه‌نگار بریتانیایی در گزارش یک‌دسامبر برای «فارن‌پالیسی» نوشت، تنها ۳کیلومتر آن‌سوتر از محل جدید ماموریت بین‌المللی تهران، مرز با جمهوری آذربایجان قرار دارد. منطقه ارمنی‌نشین سیونیک - که کاپان پایتخت آن است - در مرکز اختلافات فزاینده بین ایروان و باکو قرار دارد؛ دو کشوری که در سال۲۰۲۰ جنگی کوتاه، اما خونین بر سر منطقه مورد مناقشه ناگورنو- قره‌باغ داشتند.

چند روز قبل از افتتاح کنسولگری، سپاه پاسداران اعلام کرد که نیروهایش در حال برگزاری مانور جنگی «عظیم» در مرز ایران با آذربایجان هستند. به گفته سرلشکر محمد پاکپور، هدف این رزمایش ارسال پیام «صلح و دوستی» به کشور‌های منطقه و در عین حال نشان دادن توانایی آن‌ها در «پاسخ قاطعانه به هر تهدیدی» است.

در واکنش به تشدید تنش‌ها در قفقاز جنوبی، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده در اوایل نوامبر ایران را تهدیدی برای منطقه اعلام و ادعا کرد: «در برابر نفوذ بی‌ثبات‌کننده ایران در منطقه و فراتر از آن» خواهد ایستاد.

ارمنستان به‌عنوان یک دموکراسی نسبتا لیبرال به اینکه اولین کشور مسیحی جهان است افتخار می‌کند. با این حال، پس از اینکه شهر‌ها و روستا‌های ارمنستان در امتداد مرز برای مدت کوتاهی در ماه سپتامبر مورد بمباران شدید آذربایجان قرار گرفتند - درحالی‌که مقامات غربی ابتدا باکو را به گشودن آتش متهم کردند - ایروان از هرجا که بتواند به دنبال پشتیبان برای خود می‌گردد.

با وجود عضویت ایروان در بلوک نظامی «سازمان پیمان امنیت جمعی» به رهبری مسکو (CSTO)، روسیه تاکنون درخواست ارمنستان برای مداخله را رد کرده است. در این میان، ایران بیش از حد مشتاقِ پرکردن خلأ قدرت و گشودن جبهه دیگری در برابر آذربایجان و حامی آن یعنی ترکیه است که ایران مدت‌ها به این کشور بی‌اعتماد بوده و آن را رقیب بالقوه‌ای در منطقه می‌داند.

در نوامبر۲۰۲۰، ایروان و باکو پس از بیش از یک ماه درگیری شدید بر سر ناگورنو- قره باغ، که در داخل مرز‌های بین‌المللی به رسمیت شناخته‌شده آذربایجان قرار دارد، اما از دهه۱۹۹۰ در اختیار نیرو‌های ارمنستان بوده است، یک توافق آتش‌بس با حمایت مسکو امضا کردند.

پس از یک رشته شکست در میدان نبرد، ارمنستان با واگذاری کنترل بخش‌هایی از این سرزمین موافقت کرد و متعهد شد که «ایمنی ارتباطات حمل‌ونقلی» را بین سرزمین اصلی آذربایجان و قلمرو آن کشور در نخجوان از طریق منطقه سیونیک - که این دو را از هم جدا می‌کند - «تضمین کند، البته با نگاهی به سازماندهی تردد بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت».

از آن زمان، مقامات آذربایجان به صراحت اعلام کرده‌اند که این پیمان را به این معنا تفسیر می‌کنند که باید یک شاهراه مستقل به آن‌ها اعطا شود که به‌عنوان «کریدور زنگزور» نامیده می‌شود که از جنوبی‌ترین بخش سیونیک می‌گذرد و احتمالا ارمنستان و ایران را جدا می‌کند.

با این حال، ایروان اصرار دارد که این درخواست هیچ مبنایی در قرارداد۲۰۲۰ ندارد. تحلیلگران به سرعت خصومت‌های سپتامبر را به ناامیدی فزاینده باکو نسبت به عدم دستیابی به آنچه از طریق کانال‌های دیپلماتیک می‌خواهد نسبت دادند.

کرملین که از جنگ در اوکراین حواسش پرت شده است، به نظر می‌رسد نمی‌خواهد یا نمی‌تواند به‌عنوان یک ضامن امنیتی برای ایروان عمل کند؛ هرچند این کشور یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی است و در صورت حمله به شریک خود مجبور است وارد عمل شود.

تصمیم روسیه برای عدم اعزام نیرو به این کشور پس از درگیری‌های سپتامبر منجر به تظاهرات گسترده در ایروان شد و معترضان ارمنی خواستار خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی شدند.

در ماه نوامبر، الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان اعلام کرد که مذاکرات درباره کریدور زنگزور با مسکو در حال انجام است، نه با ایروان و اگر کرملین در آن حضور داشته باشد، ارمنستان قادر نخواهد بود در مقابل این طرح مقاومت کند.

ایران مدت‌هاست که با هرگونه تغییر در وضعیت موجود در امتداد مرز شمالی خود مخالف است، تا حدی به این دلیل که نمی‌خواهد ترکیه، متحد دیرینه آذربایجان، نفوذ خود را در نزدیکی مرز‌های این کشور [ایران]گسترش دهد.

مقامات ایران در تابستان هشدار داده‌اند اگر تلاشی برای مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان صورت گیرد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت می‌کند؛ زیرا این مرز هزاران سال است که راه ارتباطی بوده است.

حسین بنایی، استاد دانشگاه بلومینگتون در ایندیانا که متخصص مسائل ایران و منطقه است، می‌گوید: «تهران نمی‌خواهد ترکیه آن کریدور را نظامی یا امنیتی کند و نمی‌خواهد برای آذربایجان هم این موضوع غیرقابل مذاکره شود. من فکر می‌کنم این همان چیزی است که با افتتاح کنسولگری در تلاش است به آن دست یابد. ایران اکنون در حال ورود است؛ زیرا مقامات ایران احساس می‌کنند روسیه به اندازه کافی برای کنترل همه چیز تلاش نمی‌کند.»

ایران همچنین نگران روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل است؛ زیرا دو طرف تبادلات فناوری نظامی را آغاز کرده‌اند و باکو هم اکنون ۴۰درصد انرژی مورد نیاز اسرائیل را تامین می‌کند. یکی از نمایندگان مجلس ایران به نام محمد صفایی در ماه اکتبر گفت که «صهیونیست‌ها به دنبال تضعیف نفوذ جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی هستند»، اما «آن‌ها هرگز موفق نخواهند شد».

در واکنشی آشکار به افتتاح کنسولگری ایران در کاپان، پارلمان آذربایجان در ماه نوامبر به گشایش سفارت در اسرائیل رای داد که این کشور را به یکی از کشور‌های مسلمان تبدیل می‌کند که این کار را انجام می‌دهد.

به گفته بنایی، «سیاست خارجی ایران امتداد بیم‌ها و تردید‌های این کشور است.» به گفته وی، اقدامات تهران در خارج از کشور به دنبال ایجاد «مناطق حائل مقاومت در برابر آن چیزی است که به‌عنوان طرح‌های امپریالیستی صهیونیستی و غربی در نزدیکی خاک خود می‌بیند.»

در ماه نوامبر، علی‌اف با ادبیاتی مداخله‌جویانه و بی‌سابقه از ایران انتقاد کرد. «روسیف حسینوف» یکی از اعضای هیات علمی آکادمی دیپلماتیک آذربایجان و مدیر اندیشکده مرکز توپچوباشوف مستقر در باکو گفت: «صحبت‌های اخیری که از علی‌اف شنیده‌ایم، تحول جدیدی است. در گذشته، رهبران آذربایجان در لفاظی‌های خود بسیار سنجیده بودند و مراقب بودند که ایران را عصبانی نکنند. اما این رویکرد فعلی بی‌سابقه است.». حسینوف افزود که منافع ایران در حفظ وضع موجود است.

با این حال، دلایل دیگری نیز وجود دارد که ایران برای برقراری روابط نزدیک‌تر با ارمنستان (یکی از کشور‌های دوست در مجاورت این کشور) - یعنی مزیت‌هایی که از روابط بی‌طرف ایروان با غرب حاصل می‌شود- تلاش کرده است. «دیوید هوانیسیان» دیپلمات سابق ارمنی که اکنون مدیر بخش عربی‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان است، گفت: «دولت ایران از ارمنستان به‌عنوان نقطه ارتباط با جهان خارج استفاده می‌کند.» واشنگتن تحریم‌هایی را علیه دو شرکت ارمنی اعمال کرده، زیرا مدعی است از طریق تجارت در آن سوی مرز با ایران علیه منافع ایالات متحده عمل کرده‌اند و این گمانه‌زنی را به وجود آورد که تجارت این کشور به تهران کمک می‌کند تا محدودیت‌های واردات تجهیزات حساس و سایر کالا‌ها را دور بزند. در عین حال، موسسات مالی ارمنستان مدت‌هاست که یک راه نجات بالقوه برای بانک‌ها و سرمایه‌گذاران ایرانی که سعی در انتقال پول به داخل یا خارج از کشور دارند، ارائه کرده‌اند.

یک هیات تجاری بلندپایه از تهران نیز در ماه مارس به‌عنوان بخشی از تلاش‌ها برای تقویت روابط اقتصادی و بازگرداندن درآمد‌های مورد نیاز از ارمنستان بازدید کرد. اما در نهایت، به نظر می‌رسد که این پیوند‌ها بیشتر به خاطر راحتی [ارمنی‌ها]است تا همسویی ایدئولوژیک. «زُهراب مناتساکانیان» به‌عنوان وزیر امور خارجه ارمنستان از سال۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ بر سیاست روابط نزدیک‌تر با ایران نظارت داشت.

او به فارن‌پالیسی گفت که این مشارکت با توجه به ملاحظات بین [ارمنستان و ایران]با همسایگانشان و تجدید خصومت‌های منطقه‌ای، یک مشارکت عمل‌گرایانه است. وی گفت: «ازآنجاکه تنش‌ها در منطقه حل‌نشده باقی مانده است، همگرایی منافع ارمنستان و ایران در این شرایط به ظاهر به امنیت مرز مشترک آن‌ها مربوط می‌شود.» بنایی، حداقل، هشدار می‌دهد که جامعه بین المللی باید نگران آسیب‌پذیری ایروان باشد.

او اظهار کرد: «غرب باید نگران چشم‌انداز افزایش نفوذ ایران در ارمنستان یا هر جای دیگری باشد. منطقه به راحتی می‌تواند به یک کانون داغ تبدیل شود.» با توجه به تنگنا‌های ایران، این کشور می‌تواند - با توجه به شکنندگی صلح در قفقاز جنوبی - رویکرد قوی‌تری اتخاذ کند.

بنایی افزود: «مساله این است که درحالی‌که ما این رقابت بزرگ قدرت را داریم، ارمنستان واقعا چاره‌ای ندارد جز اینکه آنچه را که می‌تواند از اتحاد [با ایران]به‌دست آورد؛ زیرا در غیر این صورت به کنج رینگ پرتاب می‌شود.»، اما آنچه ارمنستان ممکن است به عنوان یک «ضرورت» ببیند، به نظر می‌رسد ایران قصد دارد به‌عنوان یک «فرصت بزرگ» به آن نگاه کند.