آسباد‌های خراسان در انتظار باد موافق یونسکو

وحید حاج سعیدی؛ حفظ تاریخ ملموس و نا ملموس کشور و تحویل آن با کمترین تحریف و دخل و تصرف به آیندگان، یکی از اقداماتی است که برنامه ریزی در جهت اجرای صحیح آن یک ضرورت است.

کشور ما با آثار تاریخی متعدد در زمره یکی از کشور‌های صاحب تاریخ کهن و غنی محسوب می‌شود. اقوامی که هر کدام یک پیشینه تاریخی مجزا دارند و گنجیه‌ای از هنر و موسیقی و صنایع دستی و ... محسوب می‌شوند، زیر بنای این ساختار غنی شده از فرهنگ و تمدن هستند. اشعار، موسیقی، پوشاک، نوع تغذیه و سازه‌هایی که در سده‌های گذشته ساخته شده اند، همگی بیانگر ریشه دار بودن تمدن در بین اقوام ایرانی بوده و هست.

در این بین استان خراسان نیز یکی از مناطق تاریخی کشور محسوب می‌شود که دارای قدمت و پیشینه تاریخی قابل اعتنایی است. وجود قلعه ها، مساجد، مدارس، قنوات، آسبادها، عمارت ها، سنگ نگاره‌ها و ... همگی نشان از تمدنی کهن و با سابقه در این دیار دارند.

اما آنچه که در این ضرورت دارد، در کنار حفظ آثار تاریخی به عنوان گنجینه‌های هنری گذشتگان، ثبت تاریخی این آثار نیز از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

در واقع به موجب قانون اساسی و قانــون مدیریــت خدمــات کشــوری، یکــی از وظایــف حاکمیتــی دولــت جمهــوری اسلامی، حفاظــت از میــراث فرهنگــی کشــور اســت. یکــی از راه هــای حفاظــت از ایــن میــراث، ثبــت آثــار ارزشــمند بــه لحــاظ تاریخــی و فرهنگــی در فهرســت آثــار ملــی و جهانی اســت.

آسباد‌های خراسان یکی از عجایب صنعتی و گنجینه‌های تاریخی و صنعتی کهن دیار خراسان هستند که تلاش‌هایی برای ثبت جهانی آن‌ها آغاز شده است.

درحال حاضر «آسباد‌های ایرانی» به شماره ۶۱۹۲ در فهرست پیشنهادی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. «آسباد» که به شهادت برخی مورخان و اساتید باستان شناسی نخستین ساخته صنعتی بشری است، قدمتی به بلندای تاریخ دارد. آسباد‌ها از دیر باز در معیشت و تغذیه مردم اهمیت زیادی داشته‌اند.

این صنعت نمادی از ترکیب معماری سنتی با نیاز‌های زیست‌بوم و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به‌شمار می‌آیند که از دیر باز در کهن دیار خراسان به کار گرفته شده اند. در بخش‌های وسیعی از خراسان، از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از باد‌های ۱۲۰ روزه، در ایامی که با برداشت غلاتی نظیر جو و گندم مقارن است (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور)، آسباد‌ها به کار می‌افتند.

جالب این‌که عملکرد آسباد‌ها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است، اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می‌شود که نشان از درایت و دانش بالای ایرانیان در گذشته دور است.

فلذا با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آسباد‌ها و خصوصیات عملکردی و زیبایی‌شناسانه، بازتعریف، مرمت، معرفی و در نهایت هموار ساختن مسیر در جهت ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.

جا دارد مسئولان استان‌های خراسان در بازسازی این سازه‌های تاریخی، جلوگیری از تخریب و فرسایش و فراهم نمودن زمینه برای ثبت جهانی این یادگاران کهن عزمی جدی داشته باشند و با ثبت جهانی این صنعت، هنر معماری ایرانیان بار دیگر زبانزد جهانیان گردد.