آنطور که محققان دریافته‌اند، آنچه که روزگاری کف یک اقیانوس باستانی بوده، همچنان در حال شکل‌دهی به چشم‌اندازهای منطقۀ غرب آسیا به ویژه ایران و عراق است.
محققان می‌گویند یک صفحه اقیانوسی که مدت‌ها پیش ناپدید شده، اکنون در حال فرو رفتن به اعماق گوشته زمین است و در این فرآیند، پوسته بالایی را نیز به پایین می‌کشد. اما این صفحه همزمان در حال گسسته شدن در زیر کوه‌های زاگرس است، که این امر بخشی از فشار وارد بر پوسته بالایی را کاهش می‌دهد.
به گزارش فرادید؛ بر اساس تحقیقات جدید، این فرآیند گسست احتمالاً پیش‌تر در سمت غربی رشته‌کوه زاگرس (در منطقه کردستان عراق که با ترکیه هم‌مرز است) رخ داده است. اکنون این گسیختگی در حال حرکت به سمت شمال غرب ایران است.
این تغییرات به‌طور مستقیم در سطح زمین مشهود نیستند، اما نشان می‌دهند که چگونه گوشته و پوسته زمین با همکاری یکدیگر، توپوگرافی زمین را شکل می‌دهند. این یافته‌ها در مطالعه‌ای که در ۲۵ نوامبر ۲۰۲۴ در مجله Solid Earth منتشر شده، ارائه شده است.
صفحه اقیانوسی مورد بحث، در گذشته کف دریاچه نئوتتیس بوده است؛ اقیانوسی که حدود ۱۹۵ میلیون سال پیش، زمانی که ابرقاره پانگه‌آ به دو قاره شمالی (لوراسیا) و جنوبی (گندوانا) تقسیم شد، شکل گرفت.
هرچند اقیانوس نئوتتیس بیش از ۲۰ میلیون سال پیش از میان رفت، اما پوسته اقیانوسی که زمانی در بستر آن قرار داشت، همچنان بر منطقه زاگرس تأثیر می‌گذارد.
رناس کوشناو، پژوهشگر زمین‌شناسی در دانشگاه گوتینگن آلمان و یکی از نویسندگان این مطالعه، در بیانیه‌ای گفت: «این صفحه، منطقه را از پایین به سمت خود می‌کشد».
پس از از میان رفتن اقیانوس نئوتتیس، پوسته اقیانوسی آن به زیر قاره اوراسیا فرو رفت. در همین حال، بخش قاره‌ای صفحۀ عربی که امروزه عراق و عربستان سعودی را تشکیل می‌دهد، به دنبال آن کشیده شد و در نهایت با اوراسیا برخورد کرد. این برخورد منجر به شکل‌گیری کوه‌هایی شد که فشار آن‌ها پوسته اطراف را به سمت پایین فشرد و یک فرورفتگی ایجاد کرد.
در طول میلیون‌ها سال، این کوه‌ها دچار فرسایش شدند و رسوبات آن‌ها در این فرورفتگی تجمع یافت و در نهایت دشت بین‌النهرین را شکل داد؛ دشتی که رودهای دجله و فرات در آن جریان دارند.
دکتر رناس کوشناو و همکارانش در بررسی‌های خود دریافتند که در بخش جنوب شرقی این دشت، لایه‌ای غیرمعمول از رسوبات به ضخامت ۳ تا ۴ کیلومتر وجود دارد. آن‌ها با نقشه‌برداری از منطقه و استفاده از مدل‌سازی رایانه‌ای متوجه شدند که وزن کوه‌ها به‌تنهایی نمی‌تواند چنین فرورفتگی عمیقی را توضیح دهد. در عوض، یافته‌ها نشان می‌دهند که این منطقه تحت تأثیر بقایای صفحه اقیانوسی نئوتتیس قرار دارد که همچنان در حال فرو رفتن در گوشته زمین است. با این حال، این صفحه همزمان در حال گسسته شدن نیز هست.
کوشناو توضیح می‌دهد: «به سمت ترکیه، این فرورفتگی رسوبی کم‌عمق‌تر می‌شود، که نشان می‌دهد در این بخش صفحه جدا شده و نیروی کشش رو به پایین کاهش یافته است».
درک این فرآیندها می‌تواند به جستجوی منابع طبیعی مانند آهن، فسفات و مس که در سنگ‌های رسوبی تشکیل می‌شوند کمک کند. همچنین، گسل‌هایی که در اثر برخورد صفحات عربی و اوراسیایی شکل گرفته‌اند، عامل زمین‌لرزه‌های بزرگ و مرگبار در این منطقه هستند.
