در هفته‌های اخیر، افزایش تنش‌ها میان ایران و اسرائیل نگرانی عمیقی در میان کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس ایجاد کرده است. این کشور‌ها با اولویت دادن به دیپلماسی و تعامل، در تلاشند تا از هرگونه درگیری احتمالی دوری کنند و مانع از تشدید تنش و درگیری شوند. همزمان، ایران نیز به‌دنبال تقویت روابط با کشور‌های عربی و کسب حمایت آنها برای برقراری آتش‌بس در غزه و لبنان است.
فرارو- جورجیو کافیرو، کارشناس ارشد مسائل بین الملل در موسسه خاورمیانه.
به گزارش فرارو به نقل از سایت خبری العربی الجدید، در هفته‌های اخیر، تحولات بسیار نگران‌کننده‌ای خاورمیانه را در بر گرفته است. افزایش تنش‌ها میان اسرائیل و ایالات متحده از یک سو و ایران و محور مقاومت به رهبری تهران از سوی دیگر، نگرانی شدیدی را در میان شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس برانگیخته است. این نگرانی‌ها کاملاً موجه هستند، زیرا وقوع یک جنگ تمام‌عیار در این منطقه می‌تواند به طور جدی امنیت ملی و سلامت اقتصادی کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس را تحت تاثیر قرار دهد.
در تاریخ ۱ اکتبر، ایران در یک حمله موشکی دو مرحله‌ای، اسرائیل را هدف قرار داد. این عملیات که با نام «وعده صادق ۲» شناخته شد، در پاسخ به حمله نظامی اسرائیل به لبنان صورت گرفت که منجر به ترور سید حسن نصرالله و سایر چهره‌های ارشد محور مقاومت شد. اکنون جهان منتظر واکنش اسرائیل و چگونگی، زمان و مکان این پاسخ است.
پس از این حمله بی‌سابقه موشکی، مقامات کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس به منظور جلوگیری از تبدیل شدن به هدف احتمالی حملات ایران، به سرعت وارد گفتگو با تهران شدند. ایران نیز در واکنش به این تحولات، به وضوح اعلام کرده است که هر کشور عربی در خلیج فارس که به اسرائیل یا ایالات متحده اجازه استفاده از پایگاه‌های نظامی یا حریم هوایی خود را برای حمله به ایران بدهد، با عواقب سختی روبه‌رو خواهد شد.
کشور‌های عربی خلیج فارس به خوبی آگاه هستند که ایران می‌تواند به راحتی تأسیسات نفتی آنها را هدف قرار دهد، به ویژه اگر تهران احساس کند که این کشور‌ها از حملات اسرائیل یا ایالات متحده به تأسیسات نفتی یا هسته‌ای ایران حمایت کرده‌اند. هیچ‌یک از این کشور‌ها حمله به تأسیسات آرامکو سعودی در سپتامبر ۲۰۱۹ را فراموش نکرده‌اند؛ حمله‌ای که توانایی ایران و محور مقاومت در ضربه زدن به اقتصاد نفت‌محور عربستان را به خوبی نشان داد.
پیام کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس به ایران کاملاً شفاف است: اعضای این شورا هیچ‌گونه نقشی در تسهیل حملات احتمالی اسرائیل یا ایالات متحده به خاک ایران یا منافع آن نخواهند داشت. با توجه به احتمال بروز جنگ میان ایران و اسرائیل، کشور‌های عربی خلیج فارس تلاش می‌کنند تا از هرگونه درگیری دور بمانند و از همسویی با تهران یا تل‌آویو علیه یکدیگر خودداری کنند.
در این ماه، کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس به جای رویارویی، دیپلماسی را برگزیده‌اند و در تلاش‌اند تا گفتگو و تعامل را به عنوان گزینه‌ای منطقی برای جلوگیری از جنگ، ترویج دهند. در ۲ و ۳ اکتبر، قطر میزبان سومین نشست گفت‌وگوی همکاری آسیا بود که مقامات کشور‌های حاشیه خلیج فارس و ایران در آن حضور داشتند. در این نشست، وزرای شورای همکاری خلیج فارس بر اهمیت کاهش تنش و تعامل سازنده با ایران تاکید کردند.
در جریان این نشست، مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران در دیدار با فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان سعودی بر تمایل ایران به بهبود روابط با این کشور تأکید کرد و گفت: «ما کشور‌های اسلامی، از جمله عربستان سعودی را برادر خود می‌دانیم و بر لزوم کنار گذاشتن اختلافات برای تقویت همکاری‌ها تأکید داریم». فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان سعودی تصریح کرد که ریاض به دنبال «بستن دائمی پرونده اختلافات با ایران و تمرکز بر حل مسائل و توسعه روابط به عنوان دو کشور دوست و برادر» است. وی همچنین خطاب به رئیس‌جمهور ایران افزود: «ما به حکمت و بینش شما در مدیریت این وضعیت و کمک به برقراری صلح و ثبات در منطقه اعتماد داریم»
در ۹ اکتبر، عباس عراقچی، دیپلمات ارشد ایران، به ریاض سفر کرد و با محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست‌وزیر عربستان سعودی به گفتگو نشست. روز بعد، وی به دوحه عزیمت کرد و با شیخ محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر، درباره تحولات منطقه‌ای، به‌ویژه درگیری‌های جاری در غزه و لبنان، به بحث و تبادل نظر پرداخت. شیخ محمد بر اهمیت تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کاهش تنش و جلوگیری از گسترش بیشتر درگیری‌ها در خاورمیانه تأکید کرد و تأیید نمود که قطر آماده است تا اقدامات لازم برای تقویت امنیت و ترویج ثبات در منطقه و فراتر از آن را اتخاذ کند.
انگیزه‌های ایران
در شرایط کنونی، نگرانی‌های ایران درباره واکنش احتمالی اسرائیل به «عملیات وعده صادق ۲» کاملاً موجه است. تهران به‌خوبی از خطرات بالقوه ناشی از گسترش جنگی منطقه‌ای که می‌تواند منافعش را به‌شدت تهدید کند، آگاه است. در حالی که ایران به لحاظ نظامی برای واکنش تل‌آویو آماده می‌شود، به‌طور همزمان تلاش‌های دیپلماتیک خود را در قبال کشور‌های عربی، به‌ویژه عربستان سعودی، تقویت کرده است.
پیام‌های تهران به کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس درباره هرگونه همکاری آنها با اسرائیل یا ایالات متحده در حمله به ایران، نه تنها به‌عنوان هشداری قاطع تلقی می‌شود، بلکه نشان‌دهنده تمایل تهران به حفظ روند دیپلماسی و تداوم روابط دوستانه و کاهش تنش با عربستان سعودی و سایر کشور‌های منطقه است، حتی در شرایطی که تنش‌های خاورمیانه به‌سرعت در حال افزایش است.
دکتر حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در موسسه امور بین‌الملل و امنیت آلمان، در مصاحبه‌ای با «العربی الجدید» بیان کرد: «ایران متعهد است تا زمانی که منافع متقابل مورد احترام باشد، این مسیر را ادامه دهد. اگر کشور‌های عربی از مداخله در جنگ میان ایران و اسرائیل خودداری کنند، می‌توانند اطمینان داشته باشند که ایران نیز به منافع آنها احترام خواهد گذاشت.»
علاوه بر هشدار به کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس درباره عدم همکاری نظامی با ائتلاف آمریکا و اسرائیل علیه ایران، تهران تلاش می‌کند حمایت منطقه‌ای بیشتری برای برقراری آتش‌بس در غزه و لبنان جلب کند. با توجه به ضربات سنگینی که تل‌آویو در ماه‌های اخیر به حزب‌الله وارد کرده است، عملیات نظامی اسرائیل در لبنان، تهران را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده است. این وضعیت، توضیحی بر این واقعیت است که چرا جمهوری اسلامی اکنون بیش از هر زمان دیگری برای دستیابی به آتش‌بس تلاش می‌کند. دکتر حمیدرضا عزیزی افزود: «ایران با یادآوری خطرات جنگ فراگیر و منطقه‌ای به کشور‌های عربی، تلاش دارد آنها را متقاعد کند که در یک حرکت هماهنگ منطقه‌ای برای برقراری آتش‌بس نقش‌آفرینی کنند.»
اهمیت تنش زدایی میان عربستان سعودی و ایران
با توجه به بی‌ثباتی‌های گسترده و تحولات پویای منطقه، پیش‌بینی آینده روابط ریاض و تهران دشوار است. با این حال، نمی‌توان انکار کرد که طی ۱۹ ماه گذشته، در برابر چالش‌های امنیتی متعدد، به‌ویژه پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، روند تنش زدایی میان عربستان سعودی و ایران پایدار بوده است. در این راستا، باید توجه داشت که در صورت عدم امضای توافقنامه تنش‌زدایی میان عربستان و ایران در مارس ۲۰۲۳، کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس احتمالاً در شرایط بسیار پیچیده‌تری قرار می‌گرفتند. بدون این توافق، ریاض احتمالاً نگاه بسیار متفاوتی به اوضاع فعلی خاورمیانه داشت.
دکتر حمیدرضا عزیزی در مصاحبه با «العربی الجدید» اظهار داشت: «در طول سال گذشته، حداقل تا پیش از حملات اسرائیل به رهبری حزب‌الله، هیچ اشاره‌ای از سوی مقامات ایران برای هدف قرار دادن تنگه هرمز یا منافع کشور‌های عربی خلیج فارس به‌عنوان پاسخی به حملات احتمالی اسرائیل یا آمریکا به ایران مطرح نشده است.»
این موارد از عناصر اصلی روایت ایران پیش از توافق تنش‌زدایی بودند، اما اکنون شاهد تحولی چشمگیر هستیم. دلیل این تغییر آن است که ایران، جنگ غزه را به‌عنوان فرصتی برای تقویت روابط با کشور‌های عربی، جلوگیری از گسترش پیمان‌های ابراهیم و ممانعت از تشکیل یک ائتلاف ضدایرانی بین کشور‌های عربی و اسرائیل می‌بیند. ریاض و تهران هر دو در صدد هستند تا روابط دوجانبه خود را بهبود بخشند و تمایلی به بازگشت به دوره پرتنش سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ ندارند.
ارزش استراتژیک توافق تنش‌زدایی میان عربستان و ایران برای سیاست‌گذاران کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس و تهران به‌خوبی آشکار است. این امر به‌وضوح نشان می‌دهد چرا هر دو کشور به کاهش و مهار تنش‌ها و حفظ گفتگو پایبند هستند. با این حال، احتمال فروپاشی این روند تنش‌زدایی همچنان وجود دارد. دکتر حمید رضا عزیزی هشدار داده است: «چالش‌ها در حال افزایش هستند، به‌ویژه با توجه به اینکه ایران با تضعیف حزب الله و تهدید احتمالی حمله اسرائیل به خاکش، با یک تهدید وجودی مواجه است... اوضاع ممکن است تغییر کند.»
