پس از فروپاشی حکومت بشار اسد در سوریه، ترکیه با استفاده از شرایط جدید به دنبال گسترش نفوذ منطقه‌ای خود است. همکاری ضمنی آنکارا با هیئت تحریر الشام، بازگشایی سفارت ترکیه در دمشق و تسریع بازگشت پناهجویان از جمله اقدامات کلیدی است. با تضعیف نفوذ روسیه، ترکیه موقعیت ژئوپلیتیک خود را تقویت کرده، اما جاه‌طلبی‌هایش با چالش‌هایی از جمله واکنش‌های بین‌المللی و رقابت‌های منطقه‌ای روبروست.
فرارو– آلپر جوشکون، دیپلمات بازنشسته و پژوهشگر ارشد برنامه اروپا در بنیاد کارنگی برای صلح بین الملل
به گزارش فرارو به نقل از بنیاد کارنگی برای صلح بین الملل، پس از فروپاشی حکومت بشار اسد در سوریه، ترکیه در حال بهره‌برداری از شرایط جدید و جشن گرفتن دستاورد‌های خود است. ابراهیم کالین، رئیس دستگاه اطلاعاتی ترکیه، به‌سرعت به دمشق سفر کرد. در این سفر، ابو محمد الجولانی، رهبر هیئت تحریر الشام، گروه شورشی عامل سقوط حکومت اسد، او را همراهی می‌کرد. این دیدار که ظاهراً با هماهنگی متحدان غربی ترکیه انجام شد، فرصتی بود تا انتظارات مشترک به رهبران جدید سوریه منتقل شود. همچنین، بازگشایی فوری نمایندگی دیپلماتیک ترکیه در سوریه که از سال ۲۰۱۲ غیرفعال بود، نشانگر سرعت تحولات در صحنه سیاسی دمشق است.
با کنار رفتن بشار اسد، کاهش نفوذ ایران و روسیه و تغییر شرایط به سود ترکیه، آنکارا خود را در موقعیتی تاریخی می‌بیند. ترکیه در تلاش است از این فرصت برای پیشبرد منافع ژئو‌استراتژیک و تقویت جایگاه منطقه‌ای خود، به‌ویژه در رقابت با ایران، استفاده کند. پیش از این، اهداف کلیدی آنکارا در سوریه بر سه محور استوار بود:
الف) نابودی تهدیدات ناشی از نیرو‌های دموکراتیک سوریه تحت حمایت آمریکا که عمدتاً متشکل از اعضای حزب کارگران کردستان و وابستگان آن هستند.
ب) فراهم‌سازی شرایط برای بازگشت بیش از سه میلیون پناهنده سوری که در ترکیه اقامت دارند.
ج) حفظ برتری در رقابت منطقه‌ای با ایران و روسیه
روابط ترکیه و سوریه تحت حکومت بشار اسد، مسیری پرپیچ‌وخم و غیرقابل پیش‌بینی را طی کرده است. این رابطه از خصومت علنی در دهه ۱۹۹۰، به دوران گرمی و تعامل در سال‌های پیش از بحران سوریه رسید؛ زمانی که آنکارا تلاش می‌کرد اسد را به پذیرش خواسته‌های مردمی در جریان بهار عربی ترغیب کند. اما با آغاز جنگ داخلی سوریه، ترکیه به یکی از بازیگران اصلی در تلاش برای سرنگونی اسد تبدیل شد و از گروه‌های نیابتی مخالف او حمایت کرد. پس از ناکامی در این رویکرد، آنکارا رویکردی دیپلماتیک را در پیش گرفت و خواستار گفت‌و‌گو شد. با این حال، اسد توانست با حمایت گسترده مسکو و تهران، حکومت خود را حفظ کند.
در سال ۲۰۲۳، بازگشت کشور‌های عربی به عادی‌سازی روابط با دمشق، به اسد اعتمادبه‌نفس بیشتری داد و او را از انزوای دیپلماتیک خارج کرد. اما این اعتمادبه‌نفس دیری نپایید؛ شورشیان، به رهبری هیئت تحریر الشام به‌سرعت پیشروی کرده و حکومتی که اسد به سختی آن را حفظ کرده بود، سرنگون کردند.
پیشروی‌های سریع شورشیان بسیاری را غافلگیر کرد. هیئت تحریر الشام، گروهی که سابقه‌ای طولانی در تروریسم دارد، اما اخیراً در تلاش برای تغییر چهره خود بوده، اعلام کرد این عملیات حاصل یک سال برنامه‌ریزی دقیق بوده است. این برنامه‌ریزی شامل ایجاد شبکه‌ای از گروه‌های پراکنده مخالف، توسعه هماهنگی‌های عملیاتی و ارتقای مهارت در استفاده از پهپاد‌ها بود. نقش حمایت‌های خارجی و به‌ویژه دخالت ترکیه در این تحولات همچنان محل بحث است.
بسیاری معتقدند ترکیه، اگرچه به‌طور مستقیم مشارکت خود را انکار می‌کند، دست‌کم حمایت‌هایی ضمنی از این عملیات ارائه داده است. با توجه به شبکه اطلاعاتی و نظامی گسترده ترکیه در سوریه، تصور اینکه آنکارا کاملاً بی‌اطلاع از این رخداد‌ها بوده باشد، دشوار است. حتی اگر رابطه‌ای رسمی میان ترکیه و هیئت تحریرالشام وجود نداشته باشد، تقویت موقعیت این گروه و آمادگی آنها برای چنین عملیات گسترده‌ای بدون نظارت یا حمایت ترکیه بعید به نظر می‌رسد.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب ایالات متحده، در مصاحبه‌ای با رسانه‌ها اظهار داشت ترکیه در سقوط اسد نقش مستقیم داشته است. او ضمن ستایش از توانایی‌های نظامی ترکیه و رابطه نزدیک خود با رجب طیب اردوغان، این کشور را عامل کلیدی در آینده سوریه دانست، اما اقدامات آنکارا را «تصاحب غیردوستانه» توصیف کرد. این اظهارات، هم شنوندگان و هم مقام‌های ترکیه را شگفت‌زده کرد و پرسش‌هایی درباره رویکرد آمریکا در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ به همراه داشت.
معادلات جدید در سوریه به‌وضوح به نفع ترکیه تغییر کرده و آنکارا اکنون مشتاق است از این فرصت برای حل نگرانی‌های امنیتی و تقویت جایگاه منطقه‌ای خود بهره ببرد. نیرو‌های تحت حمایت ترکیه در سوریه موفق شده‌اند مواضع نیرو‌های دموکراتیک سوریه را تضعیف و این گروه را به عقب‌نشینی به شرق رود فرات وادار کنند. این پیشروی‌ها یکی از اهداف دیرینه ترکیه را محقق کرده است. علاوه بر این، نیرو‌های دموکراتیک سوریه که اکنون در موقعیت ضعیف‌تری قرار دارد، ناچار شده امتیازاتی به هیئت تحریر الشام بدهد. از جمله، پذیرش نماد‌های انقلاب سوریه در مناطق تحت کنترل خود که حاکی از تمکین به قدرت مرکزی جدید سوریه است، حکومتی که اکنون تحت نفوذ مستقیم ترکیه قرار دارد. کاهش حمایت ایالات متحده از نیرو‌های دموکراتیک سوریه در دوران پیش روی ترامپ، بر شکنندگی وضعیت این گروه افزوده است.
یکی از نتایج سقوط بشار اسد، از میان رفتن ترس پناهجویان از انتقام و فراهم شدن شرایط برای بازگشت داوطلبانه آنان است. دولت ترکیه که تحت فشار افکار عمومی داخلی برای کاهش تعداد پناهجویان قرار دارد، از این شرایط به‌عنوان فرصتی برای تسهیل بازگشت پناهجویان استفاده می‌کند. گذرگاه‌های مرزی بازگشایی شده و تصاویر بازگشت پناهجویان، به‌ویژه از سوی رسانه‌های دولتی، به‌طور گسترده منتشر می‌شود. برآورد‌ها نشان می‌دهند که تاکنون حدود ۲۰ هزار نفر به سوریه بازگشته‌اند و بسیاری دیگر نیز تمایل خود را اعلام کرده‌اند. با این حال، اجرای بازگشتی منظم و پایدار نیازمند سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی بلندمدت است.
طی سال‌های اخیر، ترکیه با نگرانی شاهد افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران و روسیه بوده است. ایران از طریق ایجاد کمربند شیعی در مرز‌های شرقی ترکیه و روسیه با تثبیت حضور نظامی در سوریه و گسترش نفوذ در لیبی و آفریقا، ترکیه را در موقعیتی استراتژیک تحت فشار قرار داده بودند.
در حالی که تحولات در سوریه به‌سرعت در حال تغییر است، اسرائیل نیز بر پیچیدگی جدیدی به معادلات افزوده است و اقداماتش اخیرش واکنش‌های گسترده بین‌المللی، از جمله انتقاد سازمان ملل را برانگیخته و به موضوعی جدید در منازعات لفظی میان ترکیه و اسرائیل بدل شده است. اکنون هر دو به انتقاد از مداخلات دیگری در سوریه مشغول‌اند.
ترکیه از تغییرات اخیر در سوریه رضایت دارد و تلاش می‌کند از طریق دیپلماسی فعال، نقشی محوری در بازسازی و گذار سیاسی این کشور ایفا کند. دولت اردوغان با الهام از نوستالژی دوران عثمانی به دنبال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در آینده سوریه است. اما این تلاش‌ها با واکنش‌های متفاوتی از سوی بازیگران منطقه‌ای و جهانی مواجه شده است.
ایران و روسیه، ترکیه را رقیبی می‌بینند که با فرصت‌طلبی، نفوذ خود را در سوریه گسترش می‌دهد. در مقابل، کشور‌های غربی ترکیه را متحدی غیرقابل پیش‌بینی می‌دانند که از رویکرد‌های گذشته فاصله گرفته است. کشور‌های عربی نیز با نگاهی انتقادی به اقدامات ترکیه می‌نگرند، زیرا این تحولات یادآور نقش فعال اردوغان در حمایت از اخوان‌المسلمین و تلاش برای تغییر رژیم‌های عربی در دوران بهار عربی است.
هرچند سقوط بشار اسد فرصتی برای بازتعریف نقش ترکیه در سوریه فراهم کرده است، اما تاریخ نشان داده که چالش‌های حکمرانی و رقابت‌های داخلی به‌سرعت می‌توانند شور اولیه را از بین ببرند. تعامل ترکیه با هیئت تحریر الشام نیز جنبه‌ای حساس از حضور آنکارا در سوریه است. در حالی که هیئت تحریرالشام نقش ترکیه در شکست اسد را ستوده و جایگاه آن را به رسمیت شناخته است، هرگونه ناکامی در حکمرانی یا بروز بحران‌های جدید می‌تواند به متهم شدن ترکیه به همدستی با این گروه بینجامد.
