از فرودگاه ارواح تا فیل‌های سفید خالی مانده؛ سریلانکا نماد از جاده ناکجاآباد و کوه بدهی چینی

فرارو- «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین امیدوار است با پروژه جاده ابریشم جدید بازار‌های جدیدی برای کشورش ایجاد کرده و میراث خود را تثبیت کند. با این وجود، آیا او بیش از آن که بتواند بجود گاز گرفته است؟ بدهی‌ها در حال افزایش هستند و این موضوع محدود به چین نمی‌شود.

به گزارش فرارو به نقل از اشپیگل، برج نیلوفر آبی یا لوتوس در کلمبو بزرگ‌ترین شهر سریلانکا را می‌توان از فاصله بسیار دور دید. گنبد آن از شیشه صورتی رنگی به شکل گلبرگ پوشیده شده در حالی که ستون آن از بتن سبز است. شرکت‌های چینی برج نیلوفر آبی (لوتوس) را در بزرگترین شهر سریلانکا به عنوان نمادی از دوستی پکن و آینده طلایی سریلانکا ساختند: اقتصاد کشور جزیره مانند یک گل نیلوفر آبی شکوفا می‌شد. امروزه این برج مانند یک پند و اندرز ۳۵۰ متری بر فراز شهر خودنمایی می‌کند. ده سال پس از آغاز ساخت آنجا خالی مانده است. روشنایی در شب خاموش می‌شود و برج لوتوس مانند بسیاری از خیابان‌های شهر در تاریکی ایستاده است چرا که سریلانکا باید پول پس‌انداز کند.

این کشور در جنوب آسیا ورشکسته است و دولت آن در ماه مه اعلام ورشکستگی کرد. سریلانکا بیش از ۵۰ میلیارد دلار به طلبکاران خارج از کشور بدهکار است و از آنجا که این کشور دیگر نمی‌تواند هزینه تمام واردات مورد نیاز خود را بپردازد از کمبود سوخت، غذا و دارو رنج می‌برد. با این وجود، آن چه سریلانکا به وفور دارد «فیل‌های سفید» فراوان است اصطلاحی که برای پروژه‌های ساختمانی بزرگی را که نه از نظر اقتصادی مولد هستند و نه ضروری به کار برده می‌شود. بسیاری از آن پروژه‌ها توسط شرکت‌های چینی طراحی شده توسط کارگران چینی ساخته شده و مهم‌تر از همه آن که با وام‌های چینی پول حاصل از پروژه جاده ابریشم تامین مالی شده اند.

پکن به جهان وعده سرمایه‌گذاری ۱ تریلیون دلاری را داده بود

«شی جین پینگ» رئیس جمهور چین در سال ۲۰۱۳ میلادی برای نخستین بار چشم‌انداز خود از «جاده ابریشم جدید» را ارائه کرد. طبق تبلیغات حکومت چین تمام جهان از آن برنامه سود می‌بردند چرا که خیابان ها، بنادر و شبکه‌های ارتباطی جدید تجارت و رفاه بیشتر را تضمین می‌کردند. این برنامه به طور رسمی و البته تا حدودی ناشیانه «یک کمربند، یک جاده» یا «ابتکار کمربند و جاده» (BRI) نامیده شده است.

در مه ۲۰۱۷ میلادی، رئیس جمهور چین میزبان رویداد رسمی راه اندازی پروژه کمربند و جاده در پکن بود. مقام‌های بخش‌های عظیم ۱۳۰ کشور جهان در مرکز همایش ملی در مرکز شهر در پکن حاضر شدند. گفته می‌شد که چین قصد دارد یک تریلیون دلار در سراسر جهان سرمایه‌گذاری کند. شی در سخنرانی خود تصویری از دنیایی شبکه‌ای ترسیم کرد. پس از آن، مهمانان دولتی، چینی‌ها را مورد تمجید و ستایش قرار دادند.

«ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه گفت: «رئیس جمهور شی برای این ابتکار عمل که بسیار امیدوارکننده و به موقع می‌باشد شایسته قدردانی است». «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه حتی از آن ابتکار عمل به عنوان «ابتکاری که به تروریسم پایان می‌دهد» یاد کرد.

در حقیقت، اما این ابتکار عمل به نجات اقتصاد چین نیز کمکی نکرده است. مدل رشد جمهوری خلق سال‌ها پیش به مرز خود رسید و برای اطمینان از افزایش رشد اقتصادی سال به سال دولت چین در جاده‌ها فرودگاه‌های جدید و شبکه متراکم ریلی پرسرعت سرمایه‌گذاری می‌کند. نتیجه آن ایجاد کوهی بزرگ از بدهی بوده است. تنها راه آهن ملی چین تقریبا یک تریلیون یورو بدهی به بار آورده است. یکی از اهداف مهم جاده ابریشم جدید ایجاد بازار‌های اضافی برای شرکت‌های چینی است.

بر اساس نظرسنجی انجام شده توسط «موسسه امریکن اینترپرایز» پروژه‌هایی به ارزش ۸۳۸ میلیارد دلار تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی در دست اجرا بودند. رقم تریلیون دلاری که «شی جین پینگ» آن را هدف قرار داده دور از دسترس نیست. با این وجود، بسیاری از وام‌ها در معرض خطر نکول (ناکامی در پرداخت سود یا اصل بدهی در زمان مقرر) قرار دارند.

نتیجه مطالعه‌ای که توسط شرکت تحلیلی Rhodium Group انجام شده ارزش کل وام‌های خارجی چین را که باید در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ مورد مذاکره مجدد قرار می‌گرفت ۲۵ میلیارد دلار تخمین زده است. هم چنین، گزارش‌های متعددی در مورد وام‌هایی که بانک‌های چینی برای جلوگیری از نکول پرداخت اعطا کرده‌اند منتشر شده است. چنین وام‌های اضطراری‌ای به پاکستان، بلاروس، مغولستان، آرژانتین و سریلانکا اعطا شده اند.

برای رهبری در پکن، تهدید نکول وام‌ها در زمان نامناسبی رخ می‌دهد: سیاست سخت گیرانه آن کشور در مورد کووید صفر به شدت بر اقتصاد چین فشار وارد آورده است. شی امیدوار است که قدرت خود را در بیستمین کنگره آتی حزب در پاییز سال جاری بیش‌تر گسترش دهد.

در چنین مرحله حساسی از نظر سیاسی، اخبار اقتصادی حتی بیش از حد معمول ناخوشایند است به ویژه با توجه به اینکه بدهی داخلی نیز در حال تبدیل شدن به یک مشکل است. بازار املاک و مستغلات چین در حال حاضر بحران شدیدی را تجربه می‌کند و بسیاری از شرکت‌های ساختمانی در وضعیت قرمز قرار گرفته اند. هزاران چینی از ترس این که شرکت‌های املاک و مستغلات پیش از تکمیل ساختمان‌ها اعلام ورشکستگی کنند از پرداخت اقساط ماهانه خود برای آپارتمان‌های در حال ساخت خودداری می‌ورزند.

سریلانکا بین ۱۰ تا ۲۰ درصد از بدهی‌های معوق خود را به بانک‌های چینی بدهکار است. وام‌ها هنوز نقش مهمی در وضعیت اسفناک سریلانکا دارند. دلیل آن این است که قرارداد‌های چینی به طور قابل توجهی متفاوت از قرارداد‌هایی هستند که آن کشور با ژاپن یا بانک جهانی منعقد کرده است.

پژوهشگران موسسه «کیل» برای اقتصاد جهانی در آلمان سال گذشته موفق به دستیابی و ارزیابی قرارداد‌های مخفی ابتکار عمل کمربند و جاده از ۲۴ کشور جهان شدند. «کریستوف تربش» مدیر تحقیقات آن موسسه می‌گوید: «برای مثال، روش‌های اعمال شده توسط چین کنترل وضعیت بدهی‌های خود را برای کشور‌هایی که به دلیل شیوع کرونا در مضیقه هستند دشوار می‌سازد».

در سریلانکا وضعیت این گونه است. افرادی از آن موسسه که توانسته‌اند به متن قرارداد‌ها دسترسی پیدا کنند از شرایطی که دولت سریلانکا پذیرفته شگفت زده شده اند. در برخی موارد نرخ‌های سود توافق شده دو برابر نرخ بازار بوده است. در موارد دیگر، کارشناسان توصیه کرده بودند که از ساخت و ساز جلوگیری شود، اما در نهایت اجرای پروژه‌ها ادامه یافت.

برنج در فرودگاه ارواح سریلانکا ذخیره می‌شود

بهترین مثال، شاید فرودگاه بین المللی ماتالا باشد. این فرودگاه در منطقه حائل زندگی حدود ۶۰۰۰۰۰ نفر و جمعیت قابل توجهی از فیل‌های وحشی واقع شده است. متاسفانه این فیل‌ها عادت دارند حصار اطراف آسفالت را زیر پا بگذارند. اغلب تنها یک پرواز در روز در پایتخت فرود می‌آید و از آنجا به عنوان «فرودگاه ارواح» یاد می‌شود و گاهی در آن فرودگاه برنج ذخیره و انبار شده است.

شهر هامبانتوتا در سریلانکا در حال حاضر دارای یک استادیوم کریکت با ظرفیت ۳۵۰۰۰ تماشاگر، یک مرکز بزرگ همایش و یک بندر کانتینری است که چین در سال ۲۰۱۷ به مدت ۹۹ سال اجاره کرد. در مقابل، دولت سریلانکا ۱.۱ میلیارد دلار ذخایر ارز خارجی دریافت کرد.

بندر هامبانتوتا به ویژه در سالیان اخیر موضوع بحث‌های بین المللی بوده است. اصطلاح «دیپلماسی تله بدهی» همه جا را فرا گرفته و به رویه‌ای اشاره دارد که در آن چین به کشور‌های دریافت کننده وام می‌دهد و به محض آن که بدهکاران دچار نکول می‌شوند زیرساخت‌های استراتژیک مهمی را به دست می‌آورد.

«ابتکار کمربند و جاده چین هنوز پروژه سالمی است»

در ابتدا، سریلانکا به دنبال جذب هند و ایالات متحده به عنوان شرکای بالقوه پروژه‌ها بود. تنها زمانی که آن دو کشور پیشنهاد سریلانکا را نپذیرفتند چینی‌ها به عنوان یک گزینه احتمالی ظاهر شدند. گروه «رودیوم» Rhodium وام‌های ابتکار کمربند و جاده چین را در مجموعه‌ای از مطالعات مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. نتیجه بررسی نشان می‌دهد که به ندرت نمونه‌ای وجود دارد که شرکت‌ها یا بانک‌های چینی به سادگی بنادر یا خطوط ریلی را تصاحب کرده باشند و در بیش‌تر موارد جلسات بحث برای مذاکره مجدد برگزار شده نرخ بهره کاهش یافته یا دوره وام تمدید شده است.

همانطور که مطالعه اخیر دانشگاه فودان شانگهای نشان می‌دهد اکنون پروژه‌های جدید تحت بررسی شدیدتری قرار گرفته اند. برای این مطالعه، «کریستوف ندوپیل» استادیار اقتصاد قرارداد‌های منعقد شده در نیمه نخست سال ۲۰۲۲ میلادی را مورد بررسی قرار داد. در گذشته، سهم بزرگی از وام‌ها به پروژه‌های زیربنایی اختصاص می‌یافت که کشور‌های دریافت کننده با ضمانت‌های دولتی از آن پشتیبانی می‌کردند.

«ندوپیل» می‌گوید: «اکون این کار به اندازه گذشته امکان‌پذیر نیست. بسیاری از کشور‌های شریک ابتکار کمربند و جاده به شدت بدهکار هستند و دیگر توان پرداخت بدهی‌ها را ندارند. در نتیجه، نه تنها حجم کلی سفارشات در حال کاهش است بلکه ماهیت پروژه‌ها نیز در حال تغییر می‌باشند: به جای ساخت راه‌آهن یا جاده اکنون بیش‌تر از وام‌ها برای استخراج گاز طبیعی یا نفت استفاده می‌شود».

«ویکتور گائو» که زمانی مترجم اصلاحات «دنگ شیائوپینگ» بود و اکنون معاون اندیشکده مرکز چین و جهانی سازی است به عنوانی یک از پژوهشگران مورد علاقه حکومت چین در این زمینه می‌گوید: «پروژه کمربند و جاده چین هنوز یک ابتکار عمل کارآمد است». او به عنوان شاهدی برای موفقیت این برنامه به این واقعیت اشاره می‌کند که ایالات متحده و اتحادیه اروپا برنامه‌های زیرساختی جهانی خود را راه اندازی کرده اند. او می‌گوید: «تقلید بهترین شکل چاپلوسی است».

او اشاره می‌کند که مشکلات پروژه ابتکار کمربند و جاده چین موقتی هستند. او خاطر نشان می‌سازد که به دلیل تعهدات چین نسبت به قرنطینه ناشی از شیوع کرونا و کاهش شدید تعداد پرواز‌های بین المللی مهندسان و کارگران ساختمانی چینی دیگر نمی‌توانند به به خارج از کشور سفر کنند. او می‌گوید: «بسیاری از پروژه‌ها تا زمانی که پرواز‌ها و رفت و آمد‌های عمومی به حالت عادی بازگردند از سر گرفته نمی‌شوند و این موضوع ممکن است چندین سال به طول بیانجامد».

با این وجود، این واقعیت که چین اکنون در حال تنظیم مجدد ابتکار عمل خود است به این سوال پاسخ نمی‌دهد که برای میلیارد‌ها دلاری که هم اکنون در آستانه نکول هستند چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ اگر سایر کشور‌های دریافت کننده مانند لائوس، پاکستان، آرژانتین یا مصر نیز دچار ورشکستگی شوند چه خواهد شد؟ این کشور‌ها ابتدا از شیوع کرونا رنج بردند و اکنون تحت تاثیر شوک ناشی از افزایش قیمت نفت و کمبود مواد غذایی ناشی از جنگ در اوکراین هستند.

به اصطلاح کوتاه کردن موی بدهی در چین ایده‌ای است که به سختی به فروش می‌رسد. جاده ابریشم جدید میراث شی است. این میراث مدت هاست که بخشی از مرام کمونیستی شده و از سال ۲۰۱۷ میلادی در قانون اساسی حزب گنجانده شده است. هم چنین جمعیت چین به طور خاص درک نمی‌کنند که چرا مبالغ هنگفتی از سوی چین در خارج از کشور بخشیده می‌شوند.

یک سال پس از اجلاس بزرگ ابتکار کمربند و جاده، شی از رهبران آفریقایی برای شرکت در اجلاس چین و آفریقا در سپتامبر ۲۰۱۸ در پکن دعوت به عمل آورد. نزدیک به ۵۰ مقام عالیرتبه خارجی در آن نشست شرکت کردند. هنگامی که شی اعلام کرد ۶۰ میلیارد دلار کمک اقتصادی از سوی چین صورت می‌گیرد سانسور کنندگان اینترنت در پکن به سختی می‌توانستند نظرات خشمگینانه کاربران چینی را حذف کنند. لحن کلی انتقادات این بود: چرا دولت چین به جای دادن پول به چینی‌ها در خارج از کشور پول توزیع می‌کند؟

با این وجود، بزرگترین مورد آزمایشی هنوز در راه است: در پاکستان، شرکت‌های چینی در حال ساخت یک کریدور ۶۲ میلیارد دلاری برای اتصال غرب چین به دریای عرب هستند. این پروژه به عنوان تاج جواهر ابتکار جاده ابریشم در نظر گرفته می‌شود و به چین اجازه می‌دهد تا نفوذ خود را در جنوب آسیا در مجاورت رقیب خود هند دست کم از لحاظ نظری گسترش دهد. در واقع، بسیاری از پروژه‌های ساختمانی اکنون معطل باقی مانده اند. علاوه بر این، سال گذشته در جریان وقوع یک حمله انتحاری به کارگران چینی در شهر بندری گوادر دو کودک کشته شدند.

پاکستان نه تنها با تروریسم مبارزه می‌کند بلکه کشوری فقیر است که بار‌ها در آستانه ورشکستگی ملی قرار گرفته است. ذخایر ارزی آن کشور نیز اخیرا به پایین‌ترین حد خطرناک رسیده است. در ماه ژوئیه، صندوق بین المللی پول ۱.۲ میلیارد دلار کمک نجات را تصویب کرد. یک ماه پیش از آن پول از چین سرازیر شد و یک وام جدید ۲.۳ میلیارد دلاری برای جلوگیری یا حداقل به تعویق انداختن بحران بعدی بسیار بزرگتر ارائه شد.