چرا اجرای برجام چالش برانگیز شده است؟

فرارو- نبی‌الله رشنو*؛ مجادله سياسي قدرت‌های بین المللی و همراهی آنان با جریانهای گوناگون منطقه ای در موضوع فناوري هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران كه ريشه ‌اصلي آن عمدتاً هم در تعارضات سیاسی- ايدئولوژيك بین المللی نهفته است،در سال‌هاي اخير همواره بسترساز هیجانات سیاسی در جهان سياست بوده و منجر به شكل‌گيري تحولات جدید درصف‌بندي قدرت‌ها و تداوم پيچيدگي‌هاي استراتژيك در مسائل سیاسی و بين‌المللی شده است.

برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران که طی 10 ساله اخیر به یکی از موضوعات اصلی درصحنه سیاست جهانی تبدیل شده بود، سرانجام با صدور بيانيه لوزان در فروردين 1394 و تصویب برنامه جامع اقدام مشترک با دستیابی به دو هدف اصلی ( اثبات ماهيت صلح آميز بودن برنامه هسته‌اي از سوي ايران و نيز تضمين لغو تحريمهای مربوطه از سوي گروه 1+5)، موجب ایجاد یک توافق بین المللی با عنوان "برجام" گردید. 

ايران كشوري است كه بلحاظ بهره مندی از امكانات مالي، جمعيتي، ژئوپليتيك، مواد خام  و به‌ويژه سنگ اورانيوم و نيز مهارت‌هاي بالقوه علمي- بومي و صنعتي، اکنون در صحنه های رقابت بین المللی از همترازی و تعادل نسبی استراتژیکی برخوردار است. اين امر در استراتژي برخی از قدرت‌هاي جهانی با استناد به‌ دلايل تاريخي و برداشت‌هاي ويژه‌ آنان از توجيه تهديد،سبب گرديده تا هرگونه حركت ایران به ‌سوي فناوري هسته‌اي را چالشی جدي عليه منافع بين‌المللي تلقي نمایند. لذا اين فرآيند درطی سالهای متمادی ضمن ايجاد موضع مشترك و گسترش هم گرايي در مناسبات قدرتهای بین المللی با مخالفین منطقه ای جمهوری اسلامی ایران،از یک سو با ایجاد بن بستهای گوناگون در اموربین المللی این کشور سبب تخریب گسترده در بسیاری از حوزه های روابط و سیاست خارجی جمهوری ایران گردیده، و از سوی دیگر علاوه بر عدم درک حوزه سیاست خارجی ایران از لزوم نقش آفرینی متناسب ژئوپلیتیکی و نیز عدم تحرک لازم در بکارگیری ابزارهای متناسب دیپلماتیک،این روند سبب تضعیف شدید دیپلماسی و بی اعتمادی نسبت به سیاست خارجی ایران گردید وعملا مانع از تلاشهای سیاسی بخصوص در حوزه دیپلماسی برای بستر سازی و تقویت حضور موثر ایران در حوزه های گوناگون روابط بین المللی گردیده است.

در این شرایط، علیرغم تلاشهای گسترده دیپلماتیک و سیاسی که در حدود 30 ماهه اخیر توسط طرفین برای تصویب توافق هسته ای صورت گرفته است و ایران نیز به بخشهای قابل توجهی از تعهدات خود عمل نموده است،اما با عدم همکاری طرفهای غربی بخصوص بدعهدیهای سابقه داری که دولت مردان آمریکایی عمومآ در اجرای تعهدات مربوطه به نمایش می گذارند، اکنون عملا توافق هسته ای و اجرای برجام با چالشهای روزافزونی مواجه شده است.

 با این توصیف، ضمن تاکید برکارشکنی و بدعهدی آشکار آمریکائیها، برخی از ریشه ها و علل بزرگنمایی چالش های قابل انتظار و طبیعی درجریان اجرای توافق هسته ای و برنامه برجام را می توان در قالب نکاتی اساسی و به شرح زیر مطرح نمود:

نکته اول؛ خروج کشور از پیچیدگیهای فرساینده فضای بین المللی جاری که در طی سالهای متمادی ایجاد گردیده است، اکنون مستلزم یک نقشه راه بلندمدت، مستمر، پیوسته، قابل اعتماد و بهره مند از ابزارهای توجیه فنی و سیاسی درحوزه های دیپلماسی و روابط بین المللی است.

نکته دوم؛ توافق هسته ای و برجام آن، تا قبل از اجرای کامل تعهدات مربوطه طرفین، صرفا یک دستاورد دیپلماتیک است که بواسطه توانمندیهای منحصربفرد فنی و سیاسی تیم مذاکره کننده و در یک ماراتن دیپلماسی چندجانبه حاصل گردیده، لیکن تا ورود به مراحل اجرایی عملا یک نورافکن ضروری برای خروج از تاریکی های جاری در حوزه سیاست خارجی بوده و لذا اکنون بلحاظ فقدان تآثیرات ملموس بر فرآیندهای عینی داخلی و خارجی کشور،عملا چالش پذیر است و فرصت بازی لازم را برای مخالفین داخلی و خارجی فراهم نموده است.

نکته سوم؛ دیپلماسی و فعالیتهای دیپلماتیک (در اشکال متعدد) عملا ابزارهای مقدماتی برای فراهم نمودن روابط بین المللی و نیز بسترهای تعاملی اولیه در شکل گیری تدریجی سیاست خارجی هستند. لذا روندها و فرآیندهای جاری در توافقات دیپلماتیک لزومآ به مفهوم موفقیت در سیاست خارجی نبوده و بعضآ هم فاقد زمینه های لازم در جلب اعتماد متقابل برای انجام اقدامات اجرایی فی مابین،می باشد.

 نکته چهارم؛ شاکله سیاست خارجی به تعبیری عبارت از "همراهی و مهربانی در داخل و تامین منافع و امنیت در خارج" است. لذا سیاست خارجی موفق عملا ادامه سیاست داخلی و داکترین توسعه ملی بوده و  بشدت نیازمند درک فراگیر و همفکری داخلی می باشد.

نکته پنجم؛ برجام و توافق هسته ای یک دستاورد دیپلماتیک است که تحقق اهداف آن مستلزم هماهنگی با چارچوبه های کلان سیاست خارجی کشور می باشد. زیرا جلب اعتماد متقابل برای برقراری تعامل و روابط موثر و ملموس فقط در سایه سیاست خارجی پایدار قابل تحقق است.

نکته ششم؛ عملکرد و تدابیر مشخص دولت در حوزه های بین المللی، تاکنون حول محور دیپلماسی بوده و شاخص آن هم موضوع توافقات هسته ای و برجام است که در شرایط جاری کشور اقدامی بسیار ضروری بوده و با تلاش گسترده و موثری محقق شده است، لیکن دولت در بخش سیاست خارجی فاقد گشایش و پایداری ملموسی بوده است.

بنابراین مجموعه تشکیلات، توانمندیها و راهبران سخت افزاری و نرافزاری وزارت امور خارجه ایران عمومآ درگیر دیپلماسی و روابط دیپلماتیک هستند. اما در مسئله سیاست خارجی که به درستی هم در برنامه های اولیه دولت یازدهم بعنوان اولویت اصلی دولت برای تعامل سازنده با جهان تعریف شده است، در وزارت امور خارجه تاکنون طرح و نقشه عملیاتی مشخصی صورت نگرفته است. زیرا کنشگران بین المللی کماکان عرصه های بین المللی کشور را با چالشهای روزافزونی مواجه نموده اند.

نکته هفتم؛ اصولا دیپلماسی یک اقدام نرم، بسیار شکنند و حساسیت زا بوده که البته تقویت آن حتما نیازمند پشتوانه های سخت افزاری و بازدارنده است. اما هرگونه توفیق در نتایج آن بشدت مستلزم یک هارمونی همسو، فراگیر و همراهی عملی در داخل کشور می باشد. زیرا اقدامات ناهماهنگ و تحریک کنند داخلی عملا سبب بی اعتمادی در طرفین شده و قطعآ نتایج اجرایی احتمالی را بشدت با چالشهای گوناگون مواجه خواهد کرد.

نکته هشتم؛ با توجه به جمیع تحولات ژئوپلیتیکی جاری در پیرامون ایران و نیز تحرکات سیاسی-امنیتی قابل پیش بینی که برخی از کشورها در صحنه های رقابت منطقه ای و فرامنطقه ای بر علیه جمهوری اسلامی ایران بکار گرفته اند، اکنون حرکت کشور و دستگاه اجرایی مربوطه به سمت طراحی و اجرای سیاست خارجی هماهنگ، پایدار، جامع و قابل اعتماد در فضای بین المللی، امری بسیار ضروری بوده تا ضمن تسریع در اجرای تعهدات و توافقات متقابل و کاهش چالشهای گوناگون، با تامین بهینه منافع ملی،سبب کاهش هزینه ها در اداره امور کشور گردد.
 
و نکته آخر اینکه؛ تصویب برجام امید بزرگی در دیپلماسی و مجموعه امور دیپلماتیک ایران ایجاد کرده است که باید با فراهم نمودن زمینه های گسترش روابط بین المللی، آغازی هدفمند برای پایان بخشیدن به ناکامی های جاری در سیاست خارجی کشور باشد.

*استاد دانشگاه و تحلیل گر مسائل استراتژیک