آژانس با چه ابزارهایی ایران را رصد می‌کند؟

اگر ایران تعهدات خود را در توافق هسته‌ای با کشورهای ۱+۵ زیر پا بگذارد، وظیفه یک سازمان است تا چنین نقض تعهدی را برای جامعه جهانی آشکار کند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در توافق اخیر نقشی حیاتی ایفا می‌کند. به گفته یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس، این نهاد "چشم و گوش جامعه بین‌الملل" در برنامه هسته‌ای ایران خواهد بود؛ وظیفه‌ای دشوار و پیچیده با ظرافت‌ها و حساسیت‌های دیپلماتیک.

کار اصلی بازرسان آژانس این است که تایید کنند ایران از نظر فنی به تعهداتی که داده، وفادار است.

ایران قرار است بخشی از فعالیت‌‌های هسته‌ای خود را تعلیق کند و همین‌طور ذخیره اورانیوم غنی‌شده با درصد پایین را کاهش دهد تا به ازای آن تحریم‌های هسته‌ای علیه این کشور لغو شود.

بر اساس توافق وین (یا برنامه جامع اقدام مشترک) ایران موافقت کرده است تا پروتکل الحاقی آژانس را که دست بازرسان را تا حد زیادی باز می‌گذارد، به صورت داوطلبانه اجرا کند.

لورا راکوود، مشاور حقوقی سابق آژانس در بخش پادمان‌ها، می‌گوید پذیرش پروتکل الحاقی از طرف ایران "تصویر بسیار کاملی" از برنامه هسته‌ای ایران به بازرسان خواهد داد.

راکوود می‌گوید: "تا حدی شبیه یک پازل است. هر چه آژانس تکه‌های بیشتری از این پازل را که همان برنامه هسته‌ای ایران است در دست داشته باشد، برایش راحت‌تر خواهد بود که ببیند آیا این پازل با تصویر یک برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز سازگار است یا نه."

فشار مالی و نیروی انسانی
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در حال حاضر هم بازرسانی در ایران دارد، اما دیپلمات‌ها می‌گویند توافق اخیر حجم کار آنها را به شدت افزایش خواهد داد و فشار مالی زیادی به آژانس وارد خواهد کرد.

رابرت کلی، از مدیران سابق بازرسی‌های آژانس می‌گوید تخصصی بودن کار باعث می‌شود آژانس نتواند به راحتی نیروی انسانی جدیدی برای جبران حجم کار بیشتر استخدام کند.

به گفته آقای کلی "افزایش کار آژانس (در ایران) منجر به کاهش فعالیت‌هایش در کشورهای دیگر خواهد شد".

با وجود این او می‌گوید در دست بودن فن‌آوری‌های پیشرفته‌ کمک بزرگی به بازرسان خواهد کرد.

کلی می‌گوید: "به عنوان نمونه می‌توان به جایگزین شدن دوربین‌های قدیمی با دوربین‌های دیجیتال - هم قابل حمل و هم قابل نصب در تاسیسات - اشاره کرد."

مهروموم هوشمند فایبراپتیک از دیگر قابلیت‌های جدید است که امکان ارسال سیگنال هشدار در صورت دستکاری شدن را دارد.

به گفته رابرت کلی به کار بردن این مهروموم‌ها نیاز مدام به استفاده از مهروموم‌های فلزی قدیمی را برای راستی‌آزمایی در وین تا حد زیادی کاهش خواهد داد.

او می‌گوید: "تجهیزات جدید دیگری هم مثل ابزار سنجش آنلاین غنی‌سازی هست که بدون نیاز به نمونه‌گیری و انتقال آن به وین، می‌تواند سطح غنی‌سازی در اورانیوم داخل دستگاه را به بازرسان نشان دهد."

دیگر فن‌آوری‌‎های فوق پیشرفته آژانس در آزمایشگاه‌های تازه به‌روزشده زایبرسدورف در حومه وین قابل دسترسی است.

از جمله طیف‌سنجِ جرمی جدید و ۳.۸ میلیون یورویی که قادر است کوچک‌ترین ردی از مواد هسته‌ای را شناسایی کند.

ابعاد احتمالی نظامی
اما فشارها روی آژانس انرژی اتمی تنها به محدودیت‌های مالی ختم نمی‌شود.

ایران توافق کرده است تا اواسط اکتبر (دو ماه و نیم دیگر) به نگرانی‌های درازمدت آژانس در زمینه ابعاد احتمالی نظامی در برنامه هسته‌ای خود که به پی‌ام‌دی (PMD) مشهور است، پایان دهد.

هم حامیان و هم مخالفان توافق ایران همه منتظرند ببینند آیا آمانو همکاری ایران در این زمینه را تایید خواهد کرد یا نه.

بعضی دیپلمات‌ها نگران آن هستند که ایران از این به بعد هم مانند گذشته از همکاری با آژانس در این زمینه طفره برود.

آمانو تا ماه دسامبر گزارش خود را درباره ابعاد احتمالی نظامی به شورای حکام آژانس ارائه خواهد داد.

در گذشته، ایران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به جانبداری و غرض‌ورزی در برخورد با پرونده‌اش متهم کرده است.

در این میان عده‌ای هستند که احتمال نادیده گرفتن بعضی مسائل از طرف آژانس برای به هم نخوردن توافق را مطرح می‌کنند.

آمانو به تازگی در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی بر ماهیت فنی کار آژانس و نیاز به "تا حد ممکن شفاف بودن" ایران تاکید کرده است. با وجود تاکید بر فنی بودن کار، ریزه‌کاری‌های گزارش او، در نهایت می‌تواند به حفظ یا شکسته شدن توافق منجر شود.

طارق رئوف، یکی از مقام‌های ارشد سابق آژانس که اکنون در موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم مشغول به کار است، می‌گوید هیچ‌کس انتظار اعتراف از جانب ایران را ندارد.

او می‌گوید: "آنچه رخ می‌دهد در واقع نوعی مصالحه بر سر مشکلی حل‌نشدنی است که با اطلاعات ارائه‌شده از سوی اسرائیل و آمریکا به آژانس به وجود آمده است؛ اطلاعاتی که مستقلا قابل تایید نیست".

به گفته رئوف، شیوه ارزیابی آژانس که او آن را "راهی عملی و مناسب" توصیف می‌کند، طوری طراحی شده که قائله را تا ۱۵ دسامبر (حدود سه ماه و نیم دیگر) پایان دهد.

اگر آژانس در گزارش خود بگوید ایران به تعهداتش وفادار بوده – هم در تعلیق بخشی از فعالیت‌ها و هم در پاسخ دادن به پرسش‌ها درباره ابعاد احتمالی نظامی – این گزارش بالقوه پایان‌بخش تحریم‌هایی خواهد بود که ایران سال‌هاست به دنبال خلاص شدن از آن است.