جابه‌جایی غول‌های انرژی دنیا

«مرور آماری انرژی جهان 2015» عنوان گزارشی است که به تازگی توسط ششمین شرکت بزرگ نفت و گاز جهان، شرکت بریتیش پترولیوم، منتشر شده است. این گزارش که شصت و چهارمین نسخه از این سری گزارش‌های سالانه است یکی از معتبرترین و پرارجاع‌ترین مطالب منتشره در حوزه اقتصاد انرژی است که هر سال در ماه ژوئن منتشر می‌شود و مورد توجه بسیاری از تحلیلگران حوزه انرژی قرار می‌گیرد. گزارش امسال که «دنیای اقتصاد» نیز چند روز پیش خبر آن را به چاپ رساند، نکات مهم زیادی را درباره روند‌های تازه تولید و مصرف انرژی در سطح جهان در بر دارد.

بریتیش پترولیوم در گزارش امسال خود که مشتمل بر 45 صفحه است، آورده است که سال 2014 یکی از سال‌هایی بود که در آن «تغییر تکنوتیک» در تولید و مصرف انرژی جهان رخ داد. تکنوتیک اصطلاحی است زمین‌شناختی درباره جابه‌جایی لایه‌های زمین. این گزارش با اشاره به این اصطلاح، به جابه‌جایی بنیادینی که بین جایگاه غول‌های انرژی جهان روی داده، پرداخته است.

 در این گزارش بر تداوم تاثیرات توسعه نفت شیل آمریکا تاکید شده و با آمار دقیق نشان داده شده که آمریکا توانسته است عربستان سعودی را به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان و روسیه را به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت و گاز جهان پشت‌سر بگذارد. تولید نفت آمریکا در سال 2014 تا 6/ 1 میلیون بشکه در روز افزایش داشته و اولین کشوری است که برای سه سال متوالی تولید را روزانه یک میلیون بشکه افزایش داده است. براساس این گزارش واردات خالص نفت آمریکا 3/ 7 میلیون بشکه در روز بوده که کمتر از سال 2005 است.

با این وجود مصرف انرژی جهان، 9/ 0 درصد رشد کرده است که کمترین نرخ از دهه 1990 به شمار می‌رود. این در شرایطی است که میانگین نرخ رشد 10 ساله 1/ 2 درصد است. گرچه چین همچنان بزرگ‌ترین بازار انرژی جهان است (چین بیش از کل منطقه آمریکای شمالی انرژی مصرف می‌کند)، اما تقاضای این کشور با کمترین نرخ از سال 1998 تاکنون رشد کرده است.

این تغییر جهت در تولید و مصرف تاثیر جدی بر قیمت انرژی و ترکیب سوخت داشته است. آمار بریتیش پترولیوم نشان می‌دهد قیمت نفت به شدت کاهش یافته است. علت این کاهش، افزایش عرضه ناشی از رکورد زنی رشد تولید کشورهای غیرعضو اوپک و حفظ سقف تولید اوپک بوده است. رشد مصرف زغال‌سنگ چین متوقف و همچنین رشد جهانی مصرف گاز طبیعی ضعیف شده است، زیرا زمستان نه چندان سرد در اروپا موجب کاهش شدید مصرف گاز شده است. در این گزارش به این مساله اشاره شده است که انرژی‌های تجدیدپذیر در میان دیگر انواع انرژی سریع‌ترین رشد را داشته‌اند و در سالی که رشد مصرف جهانی انرژی اولیه کنده شده، انرژی‌های تجدیدپذیر  عامل یک سوم افزایش کل مصرف انرژی اولیه بوده‌اند. با این وجود، انرژی‌های تجدیدپذیر تنها 3 درصد از انرژی اولیه را تشکیل داده‌اند.

نفت که 6/ 32 درصد از مصرف انرژی جهان را به خود اختصاص داده است همچنان اصلی‌ترین سوخت جهان به شمار می‌رود. اما برای پانزدهمین سال متوالی سهم بازار نفت دچار کاهش شده است. مصرف جهانی نفت 8/ 0میلیون بشکه در روز یا 8/ 0 درصد رشد کرده که اندکی کمتر از میانگین تاریخی مصرف نفت و بسیار کمتر از رشد 4/ 1 میلیون بشکه در روز در سال 2013 است. رشد تولید جهانی نفت بیش از 2 برابر  مصرف جهانی آن بوده و تا 1/ 2 میلیون بشکه در روز یا 3/ 2 درصد افزایش یافته است.

در گزارش بریتیش پترولیوم عنوان شده است که تولید جهانی گاز طبیعی تا 6/ 1 درصد رشد کرده که کمتر از میانگین 10 ساله 5/ 2 درصدی است. رشد تولید در همه مناطق به جز آمریکای شمالی کمتر از میانگین بوده است. آمریکا با افزایش 1/ 6 درصدی تولید، بیشترین افزایش جهان را داشته و 77 درصد از رشد خالص تولید گاز طبیعی جهان را تشکیل داده است. مصرف گاز طبیعی اتحادیه اروپا 6/ 11 درصد بوده که یک رکورد محسوب می‌شود. صادرات جهانی گاز طبیعی بیشترین کاهش را داشته و به اندازه 2/ 6 درصد تنزل کرده است. علت عمده این کاهش 8/ 11 درصدی، صادرات گاز روسیه بوده است. براساس گزارش بریتیش پترولیوم تجارت گاز طبیعی مایع 4/ 33 درصد از کل تجارت گاز را به خود اختصاص داده است.

بریتیش پترولیوم همچنین در گزارش خود به تجارت نفت در سراسر جهان پرداخته است. براساس این گزارش خاورمیانه با صادرات 1/ 850 میلیون تن نفت در سال 2014 بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان بوده است. روسیه با صادرات 8/ 294 میلیون تن، غرب آفریقا با صادرات 9/ 213 میلیون تن و کانادا با صادرات 6/ 148 میلیون تن در رده‌های بعدی قرار دارند. اما از نظر صادرات فرآورده‌های نفتی مانند بنزین و سوخت دیزل، آمریکا با صادرات 9/ 179 میلیون تن رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و روسیه و خاورمیانه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از سوی دیگر، اروپا بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام(9/ 446 میلیون تن) و فرآورده‌های نفتی(5/ 173 میلیون تن) بوده است. آمریکا، چین، ژاپن و استرالیا نیز از مصرف‌کنندگان عمده نفت خام و فرآورده‌های نفتی محسوب می‌شوند.

 ایران؛ پیشرو نفت وگاز
در مرور آمار انرژی جهان آمده است که ذخایر اثبات شده نفت ایران در پایان سال 1994 میلادی (1373) برابر با 3/ 94 میلیارد بشکه بود. این رقم در سال 2004 (1383) به 7/ 132 میلیارد بشکه و در پایان سال 2013 (1392) به 8/ 157 میلیارد بشکه رسید. در پایان سال 2014 (1393) نیز این رقم 8/ 157 میلیارد بشکه بود. تولید نفت ایران به رغم تحریم‌ها در سال 2014 معادل 2 درصد افزایش یافت و به 614/ 3 میلیون بشکه در روز رسید. در این سال ایران هفتمین تولیدکننده نفت جهان بود و آمریکا با 644/ 11 میلیون بشکه در روز بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان بوده است. عربستان و روسیه نیز در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفتند. در بخش گاز تولید گاز ایران در سال 2014 افزایش یافت و به میانگین 6/ 3460 میلیارد مترمکعب رسید که رشدی 2/ 5 درصدی را نشان می‌دهد. خالص صادرات گاز ایران در این سال بالغ بر 7/ 2 میلیارد متر مکعب بوده است.

ترکیه مهم‌ترین مشتری گاز ایران بوده است. البته ایران از دو کشور ترکمنستان و جمهوری آذربایجان نیز گاز وارد کرده است. بر این اساس ذخایر اثبات شده گاز ایران در پایان سال 2014 برابر با 0/ 34 تریلیون متر مکعب بوده است که بالاترین رکورد در میان کشورهای جهان را رقم زده است. پس از ایران، روسیه با 6/ 32 تریلیون متر مکعب و قطر با 5/ 24 تریلیون متر مکعب ذخایر اثبات شده، بیشترین ذخایر اثبات شده گاز جهان را به خود اختصاص داده‌اند. کل ذخایر گاز اثبات شده جهان 1/ 187 تریلیون متر مکعب است که به این ترتیب سهم ایران از کل ذخایر گاز اثبات شده جهان معادل 2/ 18 درصد است.

 سریع‌ترین رشد انرژی
این گزارش نشان می‌دهد که انرژی‌های تجدید‌پذیر در سال 2014 بالاترین سرعت رشد را در میان همه انواع انرژی جهان، به خود اختصاص دادند. این در شرایطی است که در این سال رشد مصرف انرژی جهان به شدت کند شد. در این سال انرژی‌های تجدیدپذیر توانستند حدود 3 درصد از نیازهای انرژی جهان را تامین کنند. کاهش تقاضا برای انرژی جهان موجب کاهش رشد آلاینده دی‌اکسیدکربن شد تا جایی که میزان آلاینده دی‌اکسید کربن در سال 2014 تنها 5 درصد رشد کرد که این کمترین رشد از سال 1998 تاکنون بوده است.