بافت تاریخی

این روز‌ها حال و روز بلادشاپور زیاد خوش نیست، از تخریب ابنیه و چرای دام و اتراق معتادان و دیوارنویسی‌های روی دیواره‌های چندصد ساله تنها گوشه‌ای از این صحنه‌های دردآور هستند. حضور معتادان و آثاری که بر جای می‌گذارند و تردد بی‌هدف افراد مختلف در گوشه و کنار این بافت گواهی است بر اینکه عملا هیچ‌گونه حفاظتی از این میراث کم نظیر نمی‌شود.

(مشیرالدوله؛ حسن پیرنیا - ملقب به مشیرالملک، سیاستمدار، حقوقدان، تاریخ‌نگار و نخست‌وزیر ایران در اواخر عهد قاجار، موسس مدرسه علوم سیاسی و از پایه‌گذاران آیین دادرسی کیفری و مدنی ایران، نویسنده نخستین کتاب تاریخ ایران باستان، نخستین قانون مدون حقوق بین‌المللی به زبان فارسی و فرمان مشروطیت) ولی‌الله پیرنیا یکی از فرزندان مشیرالدوله و همچون ۶ خواهر و برادرانش، صاحب عمارتی در این محوطه تاریخی بوده و مجموع زمین‌هایی که این ابنیه را در برگرفته، همگی در اراضی متعلق به مشیرالدوله قرار دارد.

وزیر راه و شهرسازی در بازدید از محل سکونت مقام معظم رهبری در زمان تبعید به ایرانشهر، بر ساماندهی و بازسازی این محل با حفظ بافت تاریخی آن تاکید کرد.

«مدیران بلدوزری» همان آفتی است که اهواز به ویژه در دهه‌های اخیر گرفتار آن بوده است. حالا این کلان‌شهر ۱.۵ میلیون نفری هیچ محله و مکان تاریخی برای بازدید علاقه‌مندان ندارد، این در حالی است که بنا‌های میراثی ثبت شده این شهر هم درهای‌شان به روی بازدیدکنندگان مسدود است.

بافت تاریخی دزفول، جایی که آب و آجر در هم تنیده‌اند، به عنوان یک میراث فرهنگی زنده و پویا، همچنان تاریخ این شهر را روایت می‌کنند. در این بافت، جریان آب که از دیرباز به عنوان منبع حیات و ارتباط‌دهنده‌ی انسان‌ها با طبیعت شناخته شده، در کنار آجر‌هایی که نماد معماری ایرانی هستند، در هم می‌آمیزند تا داستانی از هنر، زندگی و تاریخ را برای نسل‌های آینده به ارمغان بیاورند. این ترکیب منحصر‌به‌فرد از آب و آجر، هویت دزفول را شکل داده و همچنان در کوچه‌ها و بنا‌های تاریخی این شهر جریان دارد.

هنوز باید تا ابلاغ مصوبه صبر کرد، اما خبر‌های اولیه و پیگیری‌های فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد در مصوبه جدید شورای‌عالی معماری و شهرسازی، خط تخریبی که ۹۵ خانه تاریخی به‌واسطه آن از بین می‌رفتند، حذف شده است و دیگر خبری از ساخت صحن و میدانگاه نیست و ساخت‌وساز‌های قبلی فقط در محل تخریب‌های پیشین انجام می‌شود.

بعد از سال‏‌ها جنگیدن بر سر حفظ بافت تاریخی شیراز که در طرحی به‌‏نام بین‌‏الحرمین قرار بود ۷۵ هکتار از آن از بین برود، نوبت به نگرانی درباره کاهش حریم بافت‏‌های تاریخی شهر‌های دیگر رسیده است.

براساس تصویری که بعد از یک دهه از خانه تاریخی وکیل الرعایا سمنان منتشر شده است، وضعیت این بنای تاریخی به شدت بد است و بخش‌های از آن تخریب و فروریخته است. خانه تاریخی وکیل الرعایا که از بنا‌های قاجاری شهر سمنان است هنوز ثبت ملی نشده و فعالین میراث فرهنگی استان سمنان که تصاویر این خانه قاجاری را در اختیار ایلنا قرار داده‌اند معتقدند که باید با ثبت ملی این اثر از تسریع در مرگ تدریجی آن جلوگیری کرد.

بافت تاریخی سبزوار جزو بافت‌های ارزشمند کشور است که به‌واسطه اهمیت و ارزش‌های تاریخی در مرکزیت آن، پایگاه ملی آن نیز ایجاد شده است. با این وجود وزارت میراث فرهنگی دستور کوچک شدن حریم بافت تاریخی این شهر را با تصمیم معاونت تاریخی سبزوار صادر کرده است.  

محله امامزاده یحیی (ع) تهران در آستانه اجرای یک طرح توسعه‌ای جدید است که خود سازمان نوسازی برای بهبود محله این طرح را ارائه داده است، اما هنوز میراث فرهنگی تهران و شهرداری منطقه آن را بررسی نکرده است؛ طرحی که به‌واسطه آن حدود ۳۸ هزار مترمربع از دل بافت تاریخی تهران تغییر ماهیت و کاربری داده و به بخشی از امامزاده یحیی تبدیل می‌شود.

در زمستان سال ۱۴۰۲ با اجرایی کردن پروژه همسطح‌سازی گذر «کمر زرین» در بافت تاریخی شهر اصفهان و پیدا شدن لایه‌های تاریخی و آثاری مانند تکه‌های سفال، تزیینات آجری و اسکلت‌های انسانی و حیوانی در مرحله نخست، ادامه این عملیات اجرایی متوقف شد. پس از آن عملیات کاوش در این گذر آغاز گردید و تاکنون سفالینه‌هایی مربوط به دوران صفوی، ایلخانی و سلجوقی، تزیینات آجری و اسکلت‌های انسانی و حیوانی و همچنین بقایای یک کوره پخت سفال که با توجه با ساخت آجری و ساروج پیشینه تاریخی آن را صفوی تخمین زده‌اند در این عملیات کشف شده است. همچنین در کشف باستان شناسان در گذر کمرزرین بقایای یک سازه آبی با تنبوشه‌های سفالی و آجری مربوط به قرن چهارم دیده شده است. محل این پروژه در فاصلۀ کمتر از ۳۰۰ متری شمال‌شرق مسجد جامع عتیق اصفهان و روبروی آرامگاه پیر پینه‌دوز واقع شده است.

آخرین وضعیت نشتی آب و شکستگی لوله‏‌ها در بافت تاریخی شوشتر از تخریب برخی بناهای تاریخی و به‌خطر افتادن جان ساکنان حکایت دارد.

موریانه‌ها حشراتی هستند که بدنی نرم دارند و به کندی حرکت می‌کنند به حکم طبیعت تا پایان عمر در دژ تاریکی که محل اجتماع آن‌هاست به سر می‌برند، زیرا در روشنایی آفتاب و فضای باز یارای ایستادگی در برابر نور خورشید را ندارند. موریانه‌ها خطرناک‌ترین موجودات برای سازه‌های چوبی هستند؛ زیرا، بدون ظاهر شدن و جلب توجه انسان، ممکن است سقفی را به کلی ویران کنند و خسارت‌های زیادی را به بار آورند، چند سالی است که به دلیل خشکسالی در باغات شهرستان تفت در استان یزد، راه موریانه‌ها به خانه‌های این باغ‌ها هموار شده است، هر چند مسؤولان شهری معتقدند این حشره برای تجزیه درختان خشک مفید است، اما این حشرات ریز می‌توانند بسیار مخرب و خطرناک باشند، حالا موریانه‌ها از مدتی قبل در خانه‌های یکی از محلات قدیمی شهرستان تفت ساکن شده‌اند و به در و پنجره‌های چوبی و حتی درختان خانه‌های قدیمی‌اش هجوم برده‌اند. مسؤولان بحران تفت می‌گویند قرار است بعد از پایش خانه‌ها، سم زدایی و مقابله با موریانه‌ها آغاز شود.

ادامه دومینوی تخریب بافت‌های تاریخی ایران، این بار بافت تاریخی کاشان در معرض تهدید جدی به خاطر احداث خیابان در محدوده مصوب بافت تاریخی است، نتیجه این تخریب‌های ادامه‌دار در کاشان، تکه‌تکه‌شدن بافت تاریخی و از بین رفتن ارزش‌های هویتی و فرهنگی آن بوده است. در دو دهه اخیر خیابان باب‌الحوائج، محدوده شمال بازار کاشان را از بافت ارزشمند پیرامونی خود جدا کرد و این خیابان جدید نیز جنوب بازار را از بافت تاریخی هم‌پیوند خود جدا می‌کند. تمامی این تخریب‌ها و ساخت‌و‌ساز‌ها در محدوده حریم بازار ثبت ملی کاشان در حال وقوع بوده که برخلاف مصوبات و قوانین جاری است.

محمد بن احمد مقدسی جغرافیدان برجسته، شهر تاریخی جده را در کتاب معروف خود «أحسن التقاسیم» اینگونه توصیف می‌کند: جده شهری امن و مملو از بازرگانان ثروتمند، با خیابان‌های مستقیم، خانه‌های ساخته شده به سبک ایرانی است.

داوری ادامه داد: علاوه‌بر این موارد، تعیین آثار ملی و واجد ارزش و تعیین حریم اختصاصی و عمومی برای این آثار صرفا در حیطه اختیارات و تکالیف وزارت میراث فرهنگی، ‌ گردشگری و صنایع دستی است و سایر نهادها ملزم به رعایت موارد اعلامی و ضوابط حفاظتی و حریم مربوط به آن هستند.

بافت تاریخی یزد که پنج سال قبل در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، با وجود تغییر اقلیم در سال‌های اخیر و بروز بحران‌هایی مانند کرونا و ویروس‌های تابعه از آن، هنوز در برنامه سفر گردشگران خارجی قرار دارد. این بافت جهانی، این روز‌ها علاوه بر چالش‌هایی مانند وجود بنا‌های تاریخی مجهول‌المالک و خطراتی که از تردد ماشین‌ها و موتورسیکلت‌ها در بافت برای گردشگران به وجود آورده است، صحنه‌های نازیبایی نیز مانند حجم انبوه تابلو‌های رنگارنگ راهنما، تردد و پارک بی‌شمار خودرو‌ها در این بافت تاریخی به چشم می‌خورد.

به‌زودی اینجا تخریب خواهد شد. این صحبت‌های استاد غلامحسین معماریان، استاد دانشگاه علم و صنعت و دکترای معماری است که دانشجویان را به دل بافت تاریخی شیراز برده و با صدایی گرفته می‌گوید: «می‌دانم خرابش می‌کنند، این آقایان نمی‌دانند. تبعات ملی و بین‌المللی دارد».

به مرور زمان، شترداران شاهان قاجاری این محل را برای ساخت کاروانسرا و اتراقگاه‌های شتران انتخاب کردند و دورتادور محله نفرآباد کاروانسرا و اتراقگاه ساختند، به همین دلیل از همان زمان تاکنون اینجا به «نفرآباد» معروف شد.

افزون بر نگرانی‌ها درخصوص سرنوشت خانه‌های تاریخی شیراز، جایگاه کمیته ۳ نفره برای بازنگری در میراثی بودن این خانه‌ها نیز مورد ابهام قرار دارد. براساس قوانین جاری، وزارت میراث فرهنگی متولی تشخیص میراثی بودن بناهاست و از این رو جایگاه قانونی این کمیته روشن نیست.