«بارش باران در استان گیلان، به دلیل شرایط آب‌وهوایی منحصربهفرد این منطقه، نقش مهمی در گسترش آلودگی رودخانه‌ها و محیط زیست دارد. این موضوع به‌ویژه در مناطقی که مدیریت صحیح فاضلاب وجود ندارد، برجسته‌تر می‌شود. باران باعث جمع‌آوری آلودگی‌های صنعتی، خانگی و کشاورزی از سطوح زمین می‌شود و آنها را به رودخانه‌ها منتقل می‌کند.»
بارش باران و برف در روزهای گذشته، منجر به جاری شدن سیل و مسدود شدن بسیاری از معابر و جاده‌های استان گیلان شد. مخاطرات جوی و آب‌وهوایی به‌طور معمول قابل پیش‌بینی هستند و به همین جهت، نسبت به شدت و ضعف آنها می‌توان تدابیری اندیشید تا کمترین آسیب را متوجه سازند.
به گزارش اعتماد، بارندگی و جاری شدن سیلاب اخیر نیز با توجه به نقشه‌های جوی هر چند دیرهنگام، اما پیش‌بینی شده بود و از روز قبل از وقوع، ستاد بحران هم تشکیل شد، اما رشت بیش از سیل و بارندگی با چالشی زیست محیطی مواجه شد که سال‌هاست در این شهر وجود دارد. بارندگی باعث بالا آمدن آب رودخانه‌های «زرجوب» و «گوهررود» شد. رودخانه‌هایی که از میان شهر رشت می‌گذرند و با عبور از پیربازار به سمت تالاب انزلی می‌روند. این رودخانه به عنوان نمونه‌هایی از آلوده‌ترین رودهای جهان شناخته می‌شود. ریشه آلودگی شدید «زرجوب» و «گوهررود»، به نقص سیستم جمع‌آوری و دفع فاضلاب شهر رشت برمی‌گردد.
عمده فاضلاب شهری و پساب شهرک صنعتی رشت با توجه به نبود سیستم جمع‌آوری اصولی و تصفیه‌خانه شیرابه به این رودها منتهی می‌شود و در واقع با بالا آمدن آب این رودخانه‌ها علاوه بر جاری شدن سیلاب، فاضلاب در شهر رشت جاری شد و به خانه‌های رشتوندان راه پیدا کرد. مردم شهر رشت، به ویژه ساکنان حومه این رودخانه‌ها سال‌هاست با مشکلات زیست‌محیطی که شاید عیان‌ترین آن آلودگی بصری و بوی نامطبوع فاضلابی که از چندین دهنه سرازیر می‌شوند، مواجه هستند و مسوولان نیز حداقل در دهه گذشته به وجود و افزایش این آلودگی اذعان دارند؛ طرح‌های متعدد مطالعاتی و تخصیص بودجه‌های اختصاصی جهت لایروبی و پاکسازی، گواه این امر است. اما نبود کار کارشناسی متمرکز، عامل اصلی به ثمره نرسیدن پاکسازی کامل و صحیح این رودها شده است.
رشت شهری که به صفت «شهر باران‌های نقره‌ای» شناخته می‌شود و باید از پدیده طبیعی عبور رودخانه‌هایی از میان شهر به عنوان یک جاذبه گردشگری و پتانسیل طبیعی بهره ببرد، این روزها باران برایش چالش شده؛ سرریز رود به معنای سرریز فاضلاب در شهر شده و این موضوع به حدی جدی است که استاندار گیلان «ریشه مشکل آبگرفتگی محلات رشت را درعدم ساماندهی شبکه فاضلاب اعلام می‌کند و به مشکلاتی که مردم با تداخل باران و فاضلاب با آن روبه‌رو شدند، اشاره می‌کند.»
حدود ۲۰۰۰ واحد مسکونی در این بارندگی آسیب دیده و این غیر از آسیب‌هایی است که در معابر یا محل کسب‌وکار برخی شهروندان به وجود آمده است. در زمان بروز بحران چاره‌ای جز تشکیل ستاد بحران، حضور میدانی مسوولان، تخلیه منازل مسکونی در معرض خطر، هشدارهای جوی و بهداشتی جهت جلوگیری از خسارت‌های جانی، توزیع آب و غذا، اسکان موقت آسیب‌دیدگان و… نیست و پس از آن هم جبران خسارات وارده و بازسازی را می‌طلبد.
اما آنچه طی سال‌های گذشته مغفول مانده، بهسازی اصولی و زیرساختی است. اگر این موضوع مهم انجام شده بود بارش به چالش تبدیل نمی‌شد و این سیل را علاوه بر مخاطره‌ای جوی به مشکلی زیست‌محیطی و با جاری شدن فاضلاب به مواجه‌های با سلامت شهروندان بدل نمی‌کرد.
مجموعه مشکلات پیش آمده از بالا آمدن آب رودخانه‌ها تا جاری شدن فاضلاب قابل پیشگیری بود اگر تعریض و دیواره‌سازی، لایروبی رودها، جمع‌آوری آب‌های سطحی و ساخت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب (فاز اول تصفیه‌خانه شهرک صنعتی رشت در ایام دهه فجر به‌بهره‌برداری رسید) پیش از این انجام شده بود.
به این بهانه و به جهت بررسی مشکلاتی که‌عدم مدیریت صحیح امحاء پسماند و جمع‌آوری شیرابه‌های آن به وجود می‌آورد با ابوعلی گلزاری، کارشناس و پسادکترای مدیریت پسماند گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
در بارش اخیر رودخانه «زرجوب» و «گوهررود»؛ دو روخانه شهر رشت طغیان کردند و در بعضی مناطق به خانه‌ها سرازیر شد، آیا چنین سیلاب‌هایی که مسبوق به سابقه هم هستند در شهری مثل رشت که شاهد بارش در تمام فصول سال است قابل پیشگیری نیست؟
شهر رشت با شرایط آب‌وهوایی منحصربهفرد و بارش فصلی مداوم، دارای رودخانه‌هایی مانند «زرجوب» و «گوهررود» است که می‌توانند به عنوان عناصر اصلی توسعه شهری و جاذبه‌های گردشگری عمل کنند. این رودخانه‌ها که در گذشته نماد زیبایی طبیعی و فرهنگی شهر بوده‌اند، امروز به دلیل‌عدم مدیریت، به چالش‌های قابل توجهی بدل شده‌اند.
سه موضوع اصلی که شهر رشت در این زمینه با آن مواجه است شامل طغیان رودخانه‌ها در بارش‌های شدید، آلودگی آب‌های جاری وعدم مدیریت صحیح فاضلاب است. این مشکلات، علاوه بر آسیب به ساختارهای شهری و زندگی مردم، به صورت مستقیم به کاهش کیفیت محیط زیست، اکوسیستم‌های محلی و حتی جاذبه گردشگری شهر انجامیده است. عوامل زیر نقش مهمی در افزایش خطر طغیان دارند:
۱- بارش‌های فراوان و فصلی که با ظرفیت سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی همسان نیستند و باعث شده است تا آب باران به صورت سریع به رودخانه‌ها و حوضه‌های آبخیز منتقل شوند و به طغیان آنها منجر شود.
۲- ساخت‌وساز نامنظم در مناطق حساس حوضه آبخیز، به‌ویژه در نزدیکی رودخانه‌ها، باعث کاهش ظرفیت جذب آب زمین‌های طبیعی شده است. این موضوع منجر به افزایش جریان سطحی آب باران و کاهش زمان رسیدن آب به رودخانه‌ها می‌شود.
۳-عدم وجود سیستم‌های کافی برای جمع‌آوری و ذخیره آب باران در شهر رشت باعث شده است تا بخش قابل توجهی از آب باران به صورت مستقیم به رودخانه‌ها و خیابان‌ها منتقل شود که این وضعیت خطر طغیان را افزایش می‌دهد.
در حال حاضر ضمن نگرانی برای پیامدهای طغیان رودخانه‌ها و سیل باید نگران انتشار آلودگی ناشی از فاضلاب و پسابی که به این رودها می‌ریزند هم باشیم، در این مورد و حجم و انواع آلودگی توضیح می‌دهید.
آلودگی رودخانه‌های شهر رشت، شامل چندین نوع مختلف است که هر کدام تاثیرات خاصی بر سلامت انسان، اکوسیستم‌ها و کیفیت زندگی شهری دارد.
۱- فاضلاب خانگی و صنعتی حاوی مواد آلی باعث کاهش اکسیژن محلول در آب می‌شوند. این موضوع منجر به مرگ جانوران آبزی و تخریب اکوسیستم‌های آبی می‌شود. ورود مواد سمی و آلوده به فلزات سنگین (مانند روی، سرب، کادمیوم و قلع) از صنایع نزدیک به رودخانه‌ها، به‌ویژه صنایع پلاستیک، معدنی و کشاورزی، باعث آلودگی دایمی آب می‌شود. این آلاینده‌ها می‌توانند در طول زمان به عناصر غذایی انسان و دام نفوذ کرده و به مشکلات سلامتی جدی منجر شوند.
۲- وجود باکتری‌ها و ویروس‌های مضر در فاضلاب خانگی که به صورت مستقیم به رودخانه‌ها رها می‌شوند، منجر به انتشار بیماری‌های عفونی می‌شود. این آلودگی‌ها به‌ویژه در مناطقی که از آب رودخانه برای شرب یا آبیاری استفاده می‌کنند، تهدید جدی ایجاد می‌کند.
۳- ورود مواد شیمیایی مانند سموم کشاورزی و کودهای شیمیایی و مواد آلوده به نیتروژن و فسفر به رودخانه‌ها، باعث آلودگی آب و ظهور پدیده‌هایی مانند یوتریفیکاسیون می‌شود. این وضعیت به تخریب اکوسیستم‌های آبی و کاهش کیفیت آب منجر می‌شود.
۴- ورود مواد جامد و زباله‌های‌تر و خشک شهری، مانند پلاستیک‌ها، کاغذ و مواد قابل و غیرقابل تجزیه به رودخانه‌ها، منجر به آلودگی بهداشتی، بصری و محیطی شهر می‌شود.
گستره آلودگی ناشی از جریان فاضلاب در زرجوب و گوهررود چقدر است و چه مناطقی را متاثر می‌کند؟
همان‌طور که برای جریان آب؛ اگر به درستی مهار نشود، بن‌بستی نیست، برای شیرابه‌ها و پساب‌ها هم بن‌بستی وجود ندارد یا راهی خواهند یافت یا راهی خواهند ساخت!
آلودگی رودخانه‌ها در شهر رشت به مناطق مختلف شهر و حومه آن تاثیر می‌گذارد:
مناطق نزدیک به رودخانه‌ها، به دلیل فاقد بودن تصفیه‌خانه‌های لازم و نقص در شبکه‌های فاضلاب، تحت تاثیر آلودگی قرار می‌گیرند. این آلودگی‌ها به‌ویژه در زمستان و فصل باران، به دلیل افزایش حجم آب جاری شدت می‌یابند.
آلودگی‌های حمل شده از رودخانه‌ها به تالاب انزلی و در ادامه به دریای خزر، به کاهش کیفیت آب دریایی، تخریب اکوسیستم‌های دریایی و تالابی و حتی تاثیر بر صنایع غذایی دریامحور منطقه منجر می‌شود.
آلودگی رودخانه‌ها در شهر رشت، پیامدهای گسترده‌ای بر سلامت انسان، اکوسیستم‌ها و توسعه شهری دارد. آلودگی آب‌های رودخانه‌ای، کیفیت آب برای شرب (همان‌طور که این چند روز با بالا آمدن آب و اختلاط با فاضلاب، شاهد پیام‌های مراقبتی بهداشتی در زمینه استفاده از آب بودیم)، کشاورزی و صنعت را کاهش می‌دهد و نیاز به تصفیه بیشتر آب قبل از استفاده را ایجاد می‌کند.
آلودگی باعث مرگ و میر جانوران آبزی، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و کاهش تنوع زیستی می‌شود. همچنین آلودگی میکروبی و شیمیایی آب‌های رودخانه‌ای، منجر به انتشار بیماری‌های عفونی می‌شود که می‌توانددر سلامت عمومی شهر تاثیر بگذارد. در ضمن آلودگی رودخانه‌ها به آب‌های زیرزمینی که در گیلان بسیار کم‌عمق هستند، نفوذ کرده و منابع آب شرب شهر را نیز آلوده می‌کند.
آلودگی بصری و محیطی رودخانه‌ها، به‌ویژه وجود زباله‌ها و مواد آلوده از جاذبه گردشگری می‌کاهد و در ادامه به چالش تبدیل می‌شود، چون شهری که رودی از فاضلاب در آن جریان دارد، جذابیتی ندارد.
آلودگی رودخانه‌ها در شهر رشت، به دلیل‌عدم مدیریت صحیح فاضلاب، استفاده نادرست از منابع آب وعدم حفاظت از محیط زیست، به چالش‌های قابل توجهی منجر شده است. این آلودگی‌ها نه تنها به سلامت انسان و اکوسیستم‌ها آسیب می‌رساند، بلکه به کاهش کیفیت زندگی شهری و جاذبه گردشگری شهر نیز منجر می‌شود. حل این مشکلات نیازمند اتخاذ راهکارهای علمی و عملی، از جمله ساخت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، اصلاح شبکه‌های فاضلاب و ایجاد آگاهی عمومی است.
با توجه به‌عدم مدیریت صحیح دفع فاضلاب در نقاط مختلف استان گیلان وعدم وجود تصفیه‌خانه‌های لازم به نسبت حجم شیرابه‌های دفعی، بارش باران بر گسترش آلودگی اثرگذار است؟
بارش باران در استان گیلان، به دلیل شرایط آب‌وهوایی منحصربهفرد این منطقه، نقش مهمی در گسترش آلودگی رودخانه‌ها و محیط زیست دارد. این موضوع به‌ویژه در مناطقی که مدیریت صحیح فاضلاب وجود ندارد، برجسته‌تر می‌شود. باران باعث جمع‌آوری آلودگی‌های صنعتی، خانگی و کشاورزی از سطوح زمین می‌شود و آنها را به رودخانه‌ها منتقل می‌کند.
این فرآیند به تقویت دایره آلودگی و گسترش آن در حوضه‌های آبخیز شهر رشت و مناطق اطراف انجامیده است، اما با توجه به اینکه در استان گیلان، حجم تصفیه‌خانه‌های فعال به نسبت شیرابه و فاضلاب تولید شده، متناسب نیست این معضل در تمام استان گسترده شده و این بارش و سیل باعث نمایان شدن یکی از نقاط درگیر بود. عدم مدیریت صحیح فاضلاب و ناکافی بودن شبکه‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی و باران، عوامل اصلی گسترش آلودگی در دوران بارش هستند.
بسیاری از شهرها و روستاهای استان گیلان به دلیل نبود تصفیه‌خانه‌های لازم، فاضلاب خود را به صورت مستقیم به رودخانه‌ها و دریا رها می‌کنند. این وضعیت باعث می‌شود که آلاینده‌های موجود در فاضلاب، بدون هیچ تصفیه‌ای، به آب‌های جاری منتقل شوند و به آلودگی دایمی منجر شود. شبکه‌های فاضلاب قدیمی و ناقص در مناطق مختلف استان گیلان که به‌طور کلی طراحی و اجرای نادرستی داشته‌اند، باعث افزایش آلودگی می‌شوند. این شبکه‌ها نه تنها نتوانسته‌اند فاضلاب را به صورت کافی جمع‌آوری کنند، بلکه در مواقع بارش باران، باعث افزایش جریان آلوده به رودخانه‌ها می‌شوند.
عدم جداسازی شبکه‌های فاضلاب از شبکه‌های آب‌های باران، یکی دیگر از مشکلات عمده است. در حال حاضر بسیاری از مناطق شهری و روستایی استان گیلان از یک شبکه واحد برای جمع‌آوری فاضلاب و آب باران استفاده می‌کنند. این وضعیت باعث می‌شود که در مواقع بارش، حجم آلودگی به شدت افزایش یابد و فاضلاب به صورت مستقیم به رودخانه‌ها منتقل شود.
شهرهای جهان که رودخانه‌ای از آنها می‌گذرد، این پدیده طبیعی را به جاذبه گردشگری بدل می‌کنند، اما رودهای جاری در رشت و حومه آن (زرجوب و گوهررود) به چالشی زیست‌محیطی تبدیل شده‌اند چه راهکاری برای حل این مشکل وجود دارد؟
شهر رشت می‌تواند از تجربیات شهرهای جهانی که با موفقیت رودخانه‌ها را به جاذبه‌های گردشگری تبدیل کرده‌اند، الهام بگیرد. این شهرها نشان داده‌اند که با برنامه‌ریزی مدیریتی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته، می‌توان آلودگی رودخانه‌ها را کاهش داد و آنها را به عناصری از توسعه شهری و جذب گردشگران تبدیل کرد. در ادامه برخی راهکارهای موثر برای حل مشکلات زیست‌محیطی شهر رشت ارایه شده است:
ساخت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در مناطق مختلف شهر رشت و استان گیلان ضروری است تا قبل از رها شدن فاضلاب به رودخانه‌ها، آنها تصفیه شوند. این تدبیر به کاهش آلودگی آب‌های جاری کمک می‌کند. استفاده از فناوری‌های پیشرفته می‌تواند به بهبود کیفیت آب و کاهش آلودگی کمک کند.
شبکه‌های فاضلاب قدیمی و ناقص شهر رشت نیازمند بهبود و تعمیر هستند. این تدابیر شامل جدیدسازی خطوط لوله، افزایش ظرفیت شبکه‌ها و نصب سیستم‌های هوشمند برای مدیریت فاضلاب است. همچنین ایجاد شبکه‌های جداگانه برای جمع‌آوری فاضلاب و آب باران باید در دستور کار باشد تا حجم آلودگی منتقل شده به رودخانه‌ها کاهش یابد. در مناطقی که هنوز از شبکه‌های فاضلاب بهره‌مند نیستند، ساخت شبکه‌های جدید و ارتباط آنها با تصفیه‌خانه‌ها ضروری است.
ارزیابی دقیق حوضه‌های آبخیز و شناسایی نقاط حساس و تحت خطر می‌تواند به برنامه‌ریزی بهتر برای کاهش آلودگی و جلوگیری از طغیان کمک کند. اجرای تدابیری مانند کاهش استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی، مدیریت صحیح صنایع نزدیک به رودخانه‌ها و تشکیل مناطق حفاظت شده در حاشیه رودخانه‌ها برای جلوگیری از تخریب زیست‌محیطی موثر است.
همچنین تشویق مردم به شرکت در برنامه‌های حفاظت از محیط زیست و مدیریت فاضلاب مانند تفکیک و جمع‌آوری زباله‌ها، استفاده از مواد قابل تجزیه و جلوگیری از رها کردن مواد آلوده به رودخانه‌ها، برگزاری کمپین‌های آموزشی برای ترویج مدیریت صحیح فاضلاب و آب و ایجاد آگاهی درباره تاثیرات آلودگی بر سلامت انسان و محیط زیست، نیازی ضروری است. در ادامه ایجاد فضاهای سبز و پارک‌های رودخانه‌ای در حاشیه رودخانه‌ها می‌تواند به جذب بارش باران، کاهش آلودگی آب و بهبود کیفیت محیط زیست شهری کمک کند.
استفاده از گیاهان در حاشیه رودخانه‌ها برای جذب آلاینده‌ها و کاهش آلودگی آب ضرورت دارد. استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند به بهبود کیفیت آب کمک کند. نصب سیستم‌های هوشمند برای نظارت پیوسته بر کیفیت آب رودخانه‌ها و تشخیص آلودگی‌ها به‌صورت اتوماتیک می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های سریع و موثر کمک کند، ایجاد نقشه‌های خطر سیلاب و برنامه‌ریزی شهری بر اساس آنها، یکی از راهکارهای موثر برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از طغیان است.
این نقشه‌ها می‌توانند مناطق حساس و تحت خطر را شناسایی کرده و اقدامات لازم را برای حفاظت از آنها پیشنهاد کنند. آلودگی ناشی از بارش باران در استان گیلان، به دلیل‌عدم مدیریت صحیح فاضلاب و شبکه‌های آب باران، به یکی از چالش‌های عمده تبدیل شده است. حل مشکلات زیست‌محیطی رودخانه‌های شهر رشت و به موازات آن فاضلاب و پساب جاری در نقاط مختلف استان گیلان، شامل اتخاذ راهکارهای چندگانه از جمله مدیریت حوضه آبخیز، توسعه شبکه‌های فاضلاب، استفاده از فناوری پیشرفته و مشارکت عمومی و تامین منابع ملی است.
با اجرای این راهکارها می‌توان آلودگی رودخانه‌ها و منابع آبی را کاهش داد، اکوسیستم‌های محلی را حفظ و جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی را بنا کرد. این موضوع نه تنها به بهبود کیفیت زندگی شهری کمک می‌کند، بلکه به توسعه اقتصادی و جذب گردشگران نیز می‌انجامد. مدیریت پایدار منابع آب و حفاظت از محیط زیست، پیش‌نیاز اصلی برای یک شهر سالم و پایدار است.
