«پدافند غیرعامل» چیست و چگونه عمل می‌کند؟

روز ۸ آبان به عنوان «روز ملی پدافند غیرعامل» در تقویم کشورمان ثبت شده است. پدافند غیرعامل از جمله تدابیری برای تامین امنیت منابع انسانی و زیرساخت‌های حیاتی در مواقع بحران است که شامل بلایای طبیعی و جنگ‌های نظامی و امنیتی می‌شود. در همین راستا، «سازمان پدافند غیرعامل جمهوری اسلامی ایران» با طرح‌های صیانت خود در حوزه‌های سایبری، هسته‌ای و غیره، از صنایع غیرنظامی کشور محافظت می‌کند، بنابراین همراهی و توجه دستگاه‌ها به هشدارهای این سازمان، اهمیت فراوانی دارد.

به گزارش ایسنا، «پدافند غیرعامل» با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم بدون استفاده از سلاح و درگیرشدن مستقیم، سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشری و به قدمت خلقت انسان دارد.

انجام اقدامات دفاع غیرعامل در ابعاد گوناگون در جهت مقابله با تهاجمات دشمن (نظامی و غیرنظامی)، بلاهای طبیعی و انسان‌ساخت، تقلیل خسارات ناشی از حملات نظامی دشمن همچون حملات هوایی، زمینی، دریایی و غیرنظامی چون حملات سایبری، جنگ نرم و بلاهای طبیعی مانند طوفان، سیل، زلزله، موضوعاتی بنیادی است که وسعت و گستره‌ی آن تمامی زیرساخت‌های کلیدی، مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی کشور چون پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراکز بهداشتی و درمانی، قرارگاه‌ها و مراکز عمده فرماندهی نظامی و هدایت و تصمیم‌گیری‌های سیاسی، مراکز اصلی مخابراتی و ارتباطی، پل‌های استراتژیک، صنایع نظامی، پایگاه‌های هوایی، سایت‌های موشکی، مراکز و ایستگاه‌های رادیویی، تلویزیون، انبارهای عمده مواد غذایی و دارویی، مراکز جمعیتی و قرارگاه‌های تاکتیکی، مقرهای عمده آماری و پشتیبانی و غیره را، دربر می‌گیرد.

تجارب حاصله از جنگ‌های گذشته‌ی نظامی و غیرنظامی مؤید این نظر است که کشور مهاجم برای درهم شکستن اراده ملّت و توان سیاسی، اقتصادی، نظامی و مدیریتی کشور مورد تهاجم، با اتخاذ استراتژی انهدام زیرساخت‌های مهم، توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی و حساس می‌کند.

همچنین تجارب حاصله از بلایای طبیعی به‌وجود آمده مانند زلزله بم در سال ۱۳۸۲ و سیل گلستان در سال ۱۳۸۰ در کشور عزیزمان ایران، مؤید این نظر است که، کشورهای موردتهاجم بلاهای طبیعی به علّت عدم رعایت اصول پدافند غیرعامل، دچار خسارات زیاد مالی و جانی و گاه بلندمدت شده‌اند.

امروزه کشورهایی که طعم خرابی و خسارات ناشی از جنگ و بلاهای طبیعی را چشیده‌اند، برای حفظ سرمایه‌های ملّی و منابع حیاتی خود، توجه خاص و ویژه‌ای به دفاع غیرعامل کرده و در راهبردهای دفاعی خود، جایگاه والایی برای آن قائل شده‌اند. غیر از حوادث و بلایای طبیعی، موضوع تهدیدهای درونی و برونی توسط دشمن نیز، یکی از دغدغه‌های پدافند غیرعامل است.

قوانین پدافند غیرعامل 

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران 

چشم‌انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴

سیاست‌های کلی نظام در حوزه خودکفایی دفاعی و امنیتی 

بند ۱۱ ماده ۱۲۱ قانون برنامه ۵ ساله چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران 

مواد ۱۹۸،۱۹۹،۲۰۱ (بند ک)، ۲۱۵ و ۲۳۱ قانون برنامه ۵ ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران

زیربندهای (۵۳-۲) و (۵۳-۳) بند ۵۳ پیش‌نویس ۶ ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران 

بند ۱۵ ماده (۱) سند ملی آمایش سرزمین 

اساسنامه سازمان پدافند غیرعامل کشور 

سیاست‌های کلی نظام در حوزه پدافند غیرعامل (مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام)

اهداف پدافند غیرعامل 

کاهش قابلیت و توانایی سامانه‌های شناسایی، هدف‌یابی و دقت هدف ‌گیری تسلیحات آفندی دشمن. 

تقلیل آسیب‌پذیری و کاهش خسارات تأسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم.

حفظ سرمایه‌های کلان ملی کشور.

حفظ توان خودی جهت ادامه فعالیت‌ها و تداوم عملیات تولید و خدمات‌رسانی.

سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و ایجاد شرایط سخت و دشوار برای وی در صحنه عملیّات.

صرفه‌جویی در هزینه‌های تسلیحاتی و نیروی انسانی.

افزایش آستانه‌ی مقاومت مردمی و قوای خودی در برابر تهاجمات دشمن و بلاهای غیرطبیعی.

تحمیل هزینه بیشتر به دشمن از طریق وادار کردن وی به تلف نمودن منابع محدود خود بر روی اهداف کاذب.

بالا بردن توان دفاعی کشور.

توزیع ثروت، جمعیّت و سرمایه‌های ملّی در فضای سرزمینی کشور از طریق اعمال سیاست تمرکززدایی، آمایش سرزمینی و…

ایجاد آمادگی‌های لازم مقابله با دشمن در شرایط تهدیدات نامتقارن.

حفظ تمامیّت ارضی، امنیّت ملّی و استقلال کشور.

ایمنی‌سازی مراکز حیاتی، حساس و مهم.

توسعه کمی و کیفی نیروی انسانی متخصص.

ارتقاء قابلیت بقاء و حفظ کشور در شرایط بحران.

افزایش آستانه‌ی مقاومت ملی و تقویت مولفه‌های مقاومت در مقابل تهدیدات.

فرهنگ‌سازی و ایجاد باور عمومی در مورد تاثیر پدافند غیرعامل در کاهش آسیب‌پذیری.

کسب امنیت پایدار در توسعه و پایدارسازی زیرساخت‌های حیاتی کشور.

تحقیق و پژوهش، تولید علم و فناوری و فرهنگ‌سازی و تبدیل آن به معارف عمومی.

تکمیل چرخه دفاعی کشور و تعامل مثبت با دفاع عامل و پدافند غیرعامل.

نهادینه کردن رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل در طرح‌های توسعه‌ای منتهی به ایجاد مراکز طبقه‌بندی.

کاهش مجموعه آسیب‌پذیری‌های کشور و نمایان کردن اقتدار ملی ناشی از آن به‌عنوان یکی از مولفه‌های بازدارندگی.

به حداقل رسانیدن تاثیر تهدیدات نظامی دشمن بر زیرساخت‌های حیاتی، حساس و مهم.

توسعه کمّی و کیفی ظرفیت و توان اجرایی پدافند غیرعامل در بدنه مهندسی کشور(مشاوره و اجراء).

اصول پدافند غیرعامل 

استتار و نامرئی‌سازی 

اختفا

پوشش 

فریب 

تفرقه و پراکندگی 

مقاوم‌سازی و استحکامات 

هشدار به‌موقع 

مکان‌یابی و انتخاب عرصه‌های ایمن در جغرافیای کشور

ایجاد پراکندگی و تمرکززدایی در توزیع عملکردها

مقاوم‌سازی و ایجاد استحکامات امن دفاعی و پناهگاهی 

کوچک‌سازی 

اعلام هشدار و خبر اولیه 

چندمنظوره سازی 

متنوع‌سازی منابع 

عمق‌بخشی لایه‌های دفاعی 

جابه‌جایی و تحرک 

صیانت از مردم و سرمایه‌های انسانی 

مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام در پدافند غیرعامل 

رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل و ایمن‌سازی نسبت به مراکز جمعیتی و حائز اهمیت 

طبقه‌بندی مراکز، اماکن وتأسیسات حائز اهمیت به حیاتی، حساس و مهم 

تهیه و اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل(با رعایت اصل هزینه - فایده) در مورد مراکز، اماکن و تأسیسات حائز اهمیت 

تهیه طرح جامع پدافند غیرعامل در برابر سلاح‌های غیرمتعارف نظیر هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی 

دو یا چندمنظوره کردن برخی از متحدثات، تأسیسات و شبکه‌های ارتباطی 

فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی در زمینه‌ی به‌کارگیری اصول و ضوابط پدافند غیرعامل 

رعایت طبقه‌بندی اطلاعات طرح‌های پدافند غیرعامل 

ممانعت از ایجاد تأسیسات پُرخطر در مراکز جمعیتی 

حمایت لازم از توسعه فناوری و صنایع مرتبط با پدافند غیرعامل 

اصول و ضوابط مقابله با تهدیدات نرم‌افزاری و الکترونیکی به‌منظور حفظ و صیانت از شبکه‌های اطلاع‌رسانی، مخابراتی و رایانه 

تعیین یا ایجاد نهادی در دولت برای تدوین، طراحی، برنامه‌ریزی و تهیه ضوابط، استانداردها و آیین‌نامه‌های پدافند غیرعامل 

پیش‌بینی سازوکار لازم برای تهیه طرح‌های مشترک در حوزه پدافند غیرعامل در جهت هم‌افزایی و کاهش هزینه‌ها

دستاوردهای سازمان پدافند غیرعامل 

«سازمان پدافند غیرعامل» سازمانی دولتی در ایران است که زیرمجموعه ستاد کل نیروهای مسلح محسوب می‌شود. سازمان پدافند غیرعامل در سال ۱۳۸۲ تشکیل شد و از سال ۱۳۹۰ در تقویم ایران، تاریخ ۸ آبان به‌عنوان «روز پدافند غیرعامل» شناخته می‌شود. هم‌اکنون ریاست این سازمان بر عهده سرتیپ پاسدار "غلامرضا جلالی" است.

این سازمان از طریق سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و راهبری و هدایت و سازماندهی و نظارت، موضوع مصون‌سازی زیرساخت‌های کشور و صیانت از مردم را از طریق فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی و تخصصی، آمادگی و ارتقاء مقاومت ملی، پایش تهدیدات، طبقه‌بندی و سطح‌بندی مراکز و حوزه‌ها، کاهش آسیب‌پذیری‌ها، نهادینه‌سازی اصول، الزامات و ملاحظات فنی - مهندسی پدافند غیرعامل در ذات طرح‌ها و پروژه‌های ملی و استانی کشور، تسهیل مدیریت بحران و تداوم کارکردهای ضروری کشور، راهبری می‌کند.

سازمان پدافند غیرعامل اگرچه زیرمجموعه‌ی ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران تعریف می‌شود ولی حوزه‌ی عملکرد آن فراگیر و همه دستگاه‌های اجرایی، نهادها و سازمان‌های عمومی و غیردولتی و همچنین زیرساخت‌های کشور را دربر می‌گیرد. از همین‌رو، برای تعامل بهتر با دستگاه‌های اجرایی، متناسب با ویژگی‌های دستگاه‌ها، معاونت‌های متناظری در سازمان پدافند غیرعامل کشور پیش‌بینی شده است.

همچنین این سازمان برای پاسخگویی به انواع تهدیدات احتمالی، قرارگاه‌های تخصصی را با موضوعات خاص تشکیل داده است که بر بررسی دائمی تهدیدات انسان‌ساخت و ایجاد آمادگی لازم برای مقابله با آن‌ها تمرکز دارند.

این قرارگاه‌ها عبارتند از:

قرارگاه پدافند سایبری؛ برای دفاع از فضای سایبری و زیرساخت‌های کشور در برابر تهدیدات سایبری.

قرارگاه پدافند الکترونیک؛ این قرارگاه مطابق سند راهبردی پدافند الکترونیک، وظیفه دارد تا با احصای تهدیدات با استفاده از ظرفیت‌های علمی و صنعتی کشور، طرح‌های خود را در جهت مصون‌سازی مراکز حیاتی و حساس کشور از منظر دفاع الکترونیک پیاده‌سازی کند.

قرارگاه پدافند زیستی؛ برای دفاع از مردم در برابر تهدیدات زیستی و ممانعت از انتقال آلودگی‌های انسان‌ساخت به مردم، محصولات کشاورزی و دامی، مواد غذایی و دامی، منابع آب، محیط زیست و منابع طبیعی.

قرارگاه پدافند شیمیایی؛ برای دفاع و محافظت از مردم و کنترل و کاهش پیامدهای ناشی از هرگونه نشت شیمیایی، صنعتی و تهدیدات شیمیایی دشمن.

قرارگاه پدافند پرتوی؛ برای دفاع از مردم و کنترل و کاهش پیامدهای ناشی از هرگونه نشت هسته‌ای و حوادث پرتوی.

قرارگاه پدافند کالبدی؛ برای مصون‌سازی، مستحکم‌سازی، پایداری‌سازی و حفاظت از زیرساخت‌های کشور با اعمال ملاحظات فنی و مهندسی در طرح‌ها و پروژه‌های کشور.

قرارگاه پدافند مردم‌محور؛ با شعار مردم‌یاری، مردم‌بانی و مردم‌داری، برای حفاظت از مردم در برابر حوادث و تهدیدات و همچنین ایجاد آمادگی برابر تهدیداتی که مردم را مورد هدف قرار می‌دهد.

سازمان پدافند غیرعامل ایران طی دو دهه‌ی گذشته توانسته است به دستاوردهای بسیار مهم و قابل‌توجهی در عرصه‌های مختلف دست یابد. این دستاوردها در شرایط تحریم همه‌جانبه از سوی دشمنان، هم در عرصه ستادی شامل تولید اسناد راهبردی و دانش بومی و هم در عرصه عملیاتی از جمله توسعه صنایع بومی مرتبط و اجرای انواع نظام‌های عملیاتی مقابله با بحران و اقدام در شرایط اضطراری به دست آمده است که ثمره آن‌ها تولید بازدارندگی و افزایش پایداری بوده است.

از جمله مهمترین دستاوردهای سازمان پدافند غیرعامل را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

ساخت و پیاده‌سازی اولین سامانه دیسپچینگ بومی گاز در ایران.

امن‌سازی و مصون‌سازی سایبری زیرساخت‌های هسته‌ای.

ارائه و تهیه ۲۰ طرح مصون‌سازی سایبری زیرساخت‌های حیاتی، حساس و مهم.

ارائه و به‌کارگیری نزدیک به ۳۰۰ محصول پایه و اساسی سایبری با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان.

هدایت، راهبری و حمایت از ساخت دو آزمایشگاه سطح ۳ ایمنی زیستی در نظام سلامت« BSL۳».

طراحی، تولید و پیاده‌سازی سامانه جامع پایش و مراقبت تهدیدات زیستی در حوزه دام، طیور و شیلات.

تدوین ساختار و سازمان و الگوی پدافند شیمیایی کشور، استان و شهرستان.

راه‌اندازی قطب آموزشی، پژوهشی و درمانی آسیب‌های شیمیایی کشور.

راه‌اندازی اورژانس درمان مصدومین شیمیایی بیمارستان بقیه‌الله الاعظم(عج).

ایجاد مرکز آموزش و مهارت‌آموزی «CBRNE» در دانشگاه علوم پزشکی یزد.

تدوین طرح مدیریت بحران پدافند شیمیایی مناطق سه‌گانه نفتی.

ایجاد قطب درمانی پدافند پرتویی در سطح ملی.

پیگیری، طراحی و ساخت اورژانس‌های هسته‌ای در بیمارستان‌های منتخب استان‌های اصفهان، بوشهر و شهر کاشان.

تهیه طرح عملیاتی پدافند پرتوی استان‌های هسته‌ای(تهران، اصفهان و بوشهر) و آماده‌سازی تا مرحله رزمایش میدانی.

اجرای رزمایش پدافند پرتوی در حوزه مردم با سناریوی احتمال نشت هسته‌ای.

راه‌اندازی آزمایشگاه مرجع هسته‌ای.

طراحی و تولید سامانه پیش‌بینی انتشار آلودگی هسته‌ای استانی.

با توجه به مطالب فوق، «سازمان پدافند غیرعامل جمهوری اسلامی ایران» در راستای صیانت از تاسیسات و صنایع غیرنظامی کشور، به اقدامات موثری در پیشگیری از انتشار آلودگی‌های شیمیایی و هسته‌ای پرداخته و با همکاری دستگاه‌های کشوری و لشکری، به کنترل بحران‌های ممکن و حداقل‌سازی آسیب‌های حوادث طبیعی و جنگی می‌پردازد، به نحوی‌که زیرساخت‌های حیاتی کشور تحت حفاظت تدابیر این سازمان صیانت می‌شوند که میزان موفقیت آن به میزان آگاهی و بدبینی نسبت به انواع حوادث بستگی دارد.