پیامد‌های اقتصادی جنگ جهانی اول در ایران

شهین رعنایی در دنیای اقتصاد نوشت: با توجه به هم‌مرز بودن مناطق غربی ایران با امپراتوری عثمانی، تجارت میان ایران و عثمانی از راه‌های ارتباطی دو کشور انجام می‌شد. امنیت اقتصادی بر اثر وقوع جنگ و گسترش آن در غرب کشور و نیز حضور قوای نظامی متفقین و متحدین و تسلط متناوب آن‌ها بر این منطقه از بین رفت و از مبادلات بازرگانی به‌شدت کم شد.

پس از شروع جنگ و انتشار خبر آن، تاجران و بازرگانانی که از عثمانی به شهر سقز آمده بودند، به دستور دولت متبوع خود به عثمانی بازگشتند. کاهش روابط تجاری، از نتایج مهم وقوع جنگ بود که سبب شد تجار، بازرگانان، اصناف و پیشه‌وران حرفه خود را از دست دهند. در قصرشیرین نیز تجار ضرر و زیان‌های فراوانی را متحمل شدند؛ چنان‌که پس از ورود نظامیان عثمانی، اداره تلگراف قصرشیرین منحل و خسارت‌های مالی به تجار وارد شد.

وکیل‌التجار قصرشیرین با ارسال تلگرافی به مجلس شورای ملی، از مقامات مربوطه درخواست کرد که این مشکل را حل کنند. متفقین و متحدین، خطوط تلگرافی را که از نیاز‌های مبرم تجار و بازرگانان برای برقراری ارتباط با بازار تجارت جهانی بودند، تصرف و از آن در راستای اهداف نظامی استفاده کردند.

این مساله بر رکود اقتصادی منطقه تاثیر مستقیم و چشم‌گیری گذاشت. غارت و تسخیر اداره گمرک شهر‌های مختلف نیز به اقتصاد این منطقه ضربه سنگینی زد؛ نیرو‌های متخاصم برای تامین آذوقه و کالا‌های ضروری خود گمرک را غارت کردند. شهر سقز در مسیر عبور و مرور قشون عثمانی به آذربایجان بود و مردم این شهر مجبور بودند مخارج و تجهیزات ضروری قشون عثمانی را تامین کنند و در نتیجه، خسارت‌های مالی فراوانی را متحمل شدند.

روسای قشون عثمانی بدون اجازه مسوولان حکومتی، نزدیک به ۸هزار تومان از اهالی این شهر گرفتند و با دعوت نظامیان بیشتر به سقز، مقاصد خود را اجرا کردند. نظامیان عثمانی و اشرار، دفتر‌های گمرکی قصرشیرین را تصرف و چپاول کردند. منزل خصوصی رئیس گمرک این شهر، اقبال‌السلطنه غارت شد.

بر اساس گفته‌های محمدتقی‌میرزا، از کارکنان اداره گمرک قصرشیرین، هیچ آثاری از آبادانی در اداره گمرک این شهر دیده نمی‌شد. رواج همزمان و متناوب واحد‌های پولی کشور‌های عثمانی، روسیه و آلمان در غرب ایران، از دیگر عوامل رکود اقتصادی این منطقه بود. عثمانی‌ها در برابر گرفتن آذوقه از مردم، اسکناسی پرداخت می‌کردند که به‌نام بانک نوت (Banknote) بین مردم رایج شد و در بازار ارزشی نداشت.

روس‌ها نیز در زمان تسلط بر مناطق غربی، واحد پولی منات را رواج دادند که خسارت‌های بسیاری به مردم وارد کرد؛ زیرا ارزش آن چندین برابر واحد پول ایران بود و مردم از پذیرش آن خودداری کردند. در این دوران، واحد‌های پولی مختلف با ارزش‌های متفاوت در دسترس مردم بودند؛ اما ارزش چندبرابری آن‌ها در مقایسه با واحد پول ایران سبب شد کاربردی نداشته باشند و پس از مدتی رواج خود را از دست دهند.

غارت آذوقه و اموال مردم برای تامین نیاز‌های نظامیان، از مهم‌ترین عوامل نابودی حیات اقتصادی مردم بود. قشون روس و عثمانی که نیرو‌های خود را در شهر‌های مختلف ایران مستقر کرده بودند، نیاز خود به غله و آذوقه را با غارت خانه‌های مردم برآورده می‌کردند. گندم، غذای اصلی مردم، نایاب شد و مشکل کمبود نان یکی از مشکلاتی بود که مردم با آن مواجه شدند.

بر اساس خاطرات مصطفی تیمورزاده، یک‌سوم اهالی سقز شهر را ترک و فرار کردند؛ آنان اموال گران‌بهای خود را بردند و بقیه را در منزل یهودیان بانه پنهان کردند. پیروان شیخ‌محمود، از مشایخ صوفیه، خانه‌های یهودیان را غارت و احشام، مواشی و آذوقه مردم را تاراج کردند. گندم و حبوبات، غذای اصلی مردم سقز، تصرف شدند. طی چند روز، قیمت غلات چند برابر و تورم فزاینده‌ای در بازار حاکم شد. مردم برای رفع نیاز‌های خود به راه‌های مختلف روی آوردند.