بحران کمبود غذا و مرگ در راه است؟

از سال ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۲، جمعیت جهان از ۵/۲ میلیارد نفر به ۸ میلیارد نفر رسید. برای تغذیه هشت میلیارد نفر روی کره زمین، سالانه به بیش از ۷/۳ میلیارد تن غذا نیاز است و تولید این مقدار غذا به مقادیر زیادی کود شیمیایی هم نیاز دارد. وقتی اتفاق خاصی نمی‌افتد، کسی هم به این فکر نمی‌کند که اگر روزی کمبود کود شیمیایی به وجود بیاید، چه رخ خواهد داد. اما بعد از شیوع همه‌گیری کووید-۱۹ و آغاز جنگ در اوکراین، به‌یکباره جهان متوجه شد که چقدر به تولیدکنندگان کود وابسته است. وقتی این تولیدکنندگان نتوانند کود موردنیاز را تامین کنند، مشکلات به سرعت ابعادی فاجعه‌بار به خود می‌گیرند، این امر به ویژه در کشور‌هایی که در حال حاضر با گرسنگی و ناامنی غذایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نگران‌کننده‌تر هم می‌شود.

به گزارش هم‌میهن، جنگ در اوکراین تاثیر بسیاری بر عرضه جهانی کود‌های کشاورزی دارد و به‌طور بالقوه امنیت غذایی را در سراسر جهان تضعیف کرده است. روسیه به همراه بلاروس یکی از بزرگترین منابع تولید‌کننده کود‌های شیمیایی در جهان هستند. روسیه به‌تن‌هایی یک‌چهارم کود شیمیایی دنیا را تولید می‌کند. پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، بسیاری از کشورها، از جمله ایالات متحده و اتحادیه اروپا این کشور را تحریم کردند. اگرچه معافیت‌های خاصی در رژیم تحریم‌ها وجود داشت که به روسیه و بلاروس اجازه می‌داد به عرضه کود‌های شیمیایی ادامه دهند، با این حال صادرات کود‌های شیمیایی با مشکلات بسیاری مواجه شده بود. از سویی خود کشور اوکراین مشهور است به سبد نان اروپا. جنگ تعداد نان‌های داخل این سبد را کاهش داده است.

اجازه صادرات کود‌های شیمیایی روسیه بخشی از توافقی بود که با میانجیگری سازمان ملل متحد برای ازسرگیری صادرات غلات از اوکراین انجام شد. اما روسیه بعد‌ها اعلام کرد که از رسیدن کود این کشور به مشتریانش در جنوب جهانی جلوگیری می‌شود. صادرات کود به دلیل محرومیت بانک‌های روسی از سیستم پرداخت جهانی سوئیفت همراه با بی‌میلی بیمه‌گذاران برای پوشش محموله‌های تجاری در یک منطقه جنگی با مشکل مواجه شده است. همزمان مسیر‌های صادراتی در سراسر اتحادیه اروپا بسته شد.

بخش بزرگی از کود‌های تولیدی روسیه راهی برزیل می‌شد. درواقع برزیل تقریباً تمام کود نیتروژن مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کرد. برزیل غول تولیدکننده سویای جهان است. خریدار اصلی این سویا هم چین است. از دیگر تولیدکنندگان بزرگ کود نیتروژن، هند، خود چین، و ایالات متحده هستند. در تولید کود فسفاته هم چین از عمده مراکز تامین‌کننده جهانی به شمار می‌رود. مراکش، ایالات متحده و روسیه در رده‌های بعدی ایستاده‌اند. بزرگترین تولیدکننده کود پتاس دنیا هم کاناداست. اما بالاروس و روسیه هم هستند. ۴۰ درصد کود پتاس دنیا را این دو کشور تامین می‌کردند. تحریم‌های جنگ اوکراین ناهنجاری بزرگی در بازار کود پتاس به وجود آورده است و چنین زنجیره‌ای است که مردم دنیا را (حداقل بخش بزرگی از آن را) سیر نگه می‌داشت.

گزارش ریسک‌های جهانی ۲۰۲۳ مجمع جهانی اقتصاد، بحران عرضه مواد غذایی را به‌عنوان یکی از چهار تهدید بزرگی که جهان با آن مواجه است رتبه‌بندی و پیش‌بینی کرده که افزایش قیمت کود‌ها در سال ۲۰۲۳ در سال‌های آتی به تولید مواد غذایی در سراسر جهان ضربه خواهد زد.

کمبود‌ها در این عرصه با محدودیت‌های صادراتی اعمال شده توسط چین هم تشدید شده است، این کشور ۳۰ درصد از عرضه جهانی کود فسفات را در اختیار دارد. بانک جهانی می‌گوید چین به‌خاطر محافظت از بازار‌های داخلی، صادرات خود را در سال ۲۰۲۲ حدود ۵۰ درصد کاهش داد. در عین‌حال افزایش قیمت انرژی به واسطه جنگ اوکراین منجر به کاهش ۷۰ درصدی تولید کود در اروپا شد. «برنامه جهانی غذا» می‌گوید زندگی نیمی از جمعیت جهان به غذا‌هایی وابسته است که با کود‌های معدنی رشد می‌کنند.

براساس گزارش دپارتمان کشاورزی ایالات متحده، در سال ۲۰۲۱، سال قبل از شروع درگیری در اوکراین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده واردات پتاس از بلاروس را تحریم کردند و چین در جولای ۲۰۲۱ صادرات فسفات خود را برای حفظ ذخایر کود داخلی ممنوع کرد. در فوریه ۲۰۲۲، پس از تهاجم روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا تحریم‌هایی را علیه الیگارشی‌های صاحب صنایع کود و پتاس روسیه اعمال کرد. همچنین ترانزیت کود از طریق خاک اتحادیه اروپا محدود شد. کانادا در مارس ۲۰۲۲ تعرفه ۳۵ درصدی بر کود‌های روسی وضع کرد. در عین حال روسیه صادرات کود‌های نیترات‌آمونیوم را تا مه ۲۰۲۲ ممنوع کرد.

ایالات‌متحده، اما برای جلوگیری از کمبود عرضه کود و افزایش قیمت، کود‌های روسیه را تحریم نکرد. در ژوئیه ۲۰۲۲، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده برگه اطلاعاتی‌ای منتشر کرد تا مشخص کند که فروش یا حمل کود‌های روسی به ایالات متحده از تحریم‌ها معاف است. با افزایش نگرانی‌ها در مورد ناامنی غذایی جهانی، اتحادیه اروپا تحریم‌های خود را در دسامبر ۲۰۲۲ کاهش داد و به اعضای اتحادیه اروپا اجازه داد تا دارایی‌های الیگارشی کود‌های روسیه را برای حمایت از انتقال مواد غذایی و کود آزاد کنند. در همین حال روسیه برای حفظ ذخایر کود کافی برای کشاورزان خود، سهمیه‌هایی را برای صادرات کود تا مه ۲۰۲۳ تعیین کرد. از ژانویه ۲۰۲۳، روسیه بر صادرات کود با قیمت بالای ۴۵۰ دلار در هر تن ۵/۲۳ درصد عوارض وضع کرد.

مسابقه‌ای با زمان

سازمان‌های بین‌المللی می‌گویند زمان برای جلوگیری از گرسنگی گسترده رو به اتمام است. «برنامه جهانی غذا» هشدار می‌دهد با نزدیک شدن فصل کاشت در بسیاری از نقاط جهان، اهمیت در دسترس بودن کود موردنیاز همه کشاورزان با قیمت مقرون‌به‌صرفه بیشتر به چشم می‌آید.

براساس گزارش «برنامه‌جهانی غذا» قیمت کود بین ماه مه ۲۰۲۰ تا پایان سال ۲۰۲۲ حدود ۱۹۹ درصد افزایش داشت. درحالی‌که همین قیمت‌ها در سه ماهه‌اول سال ۲۰۲۳ کاهش یافت، اما دلیل این کاهش قیمت این بود که کشاورزان کشور‌های در حال توسعه به‌دنبال جایگزین‌های کمتر مؤثری، چون کود‌های حیوانی بودند. این سازمان توانست با مذاکره با طرف‌های درگیر ۲۶۰ هزار تن کود ساخت روسیه را که در هلند توقیف شده بود، آزاد و به موزامبیک ارسال کند. در همین حال جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، برنامه‌ای ۵۰۰ میلیون دلاری را برای افزایش تولید کود داخلی اعلام کرده و اتحادیه اروپا نیز به دنبال اقدامات مشابهی است. کانادا هم به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان کود پتاس جهان در نوامبر ۲۰۲۲ از افزایش ۲۰ درصدی صادرات خبر داد. با این حال در کشور‌های در حال توسعه کشاورزان خرده‌پا در خرید کود با مشکل مواجه هستند و این می‌تواند به معنای کاهش تولید در فصول جاری و آینده باشد.

براساس هشدار‌های «انجمن بین‌المللی کود» کمبود جهانی کود کشور‌های آفریقایی جنوب صحرا، کشور‌های کوچک آمریکای لاتین و نیز برخی کشور‌های جنوب آسیا را تهدید می‌کند. از سویی سازمان‌های بین‌المللی می‌گویند بیش از یک‌سوم افراد مبتلا به سوءتغذیه در آفریقا زندگی می‌کنند، یعنی بیش از ۲۷۰ میلیون نفر که در گرسنگی مدام هستند. کمیته امنیت جهانی غذا هم می‌گوید بیش از ۵۰ میلیون نفر در ۴۵ کشور جهان در معرض قحطی هستند. سال گذشته بانک توسعه آفریقا اعلام کرد که کشور‌های این قاره با کمبود ۲ میلیون تن کود مواجه هستند. دیوید بیزلی، مدیر اجرایی برنامه جهانی غذا، در گزارشی که سال گذشته به کنگره ایالات متحده ارائه کرد خبر داد که ۹۸۰ میلیون نفر در داخل قاره آفریقا به مزارع خرده‌مالکی وابسته هستند و وجود کود شیمیایی برای تولید غذا از این مزارع امری ضروری است.

از دیگر دلایلی که باعث شده است قیمت جهانی کود افزایش و تولید آن کاهش یابد، افزایش هزینه‌های انرژی است. براساس گزارش پولیتیکو با افزایش قیمت کود به دلیل هزینه‌های بالای انرژی، گندم‌کاران برای پوشش هزینه‌های خود با مشکل مواجه می‌شوند و قیمت مواد غذایی حتی بیشتر افزایش یافته و بحران گرسنگی تشدید می‌شود. براساس گزارش این نشریه حتی غول نروژی یارا در سه‌ماهه دوم سال ۲۰۲۲ به دلیل قیمت‌های بالا، ۲۲ درصد کود کمتری به کشاورزان تحویل داد. پولیتیکو می‌نویسد، حتی در کشور‌هایی مانند مراکش و مصر، که هر دو تولیدکننده کود‌های شیمیایی هستند، قیمت‌های بالا ضربه سختی بر فقیرترین کشاورزان وارد کرده است.

فورچون هم در گزارشی در این رابطه نوشته است که اگر کود کم باشد یا قیمت‌ها برای بسیاری از کشور‌ها مقرون به‌صرفه نباشد، کشاورزان ممکن است نتوانند خاک خود را به اندازه کافی برای محصولات حاصلخیز نگه دارند. نگرانی‌ها در مورد کمبود کود در آفریقا، که به شدت به واردات مواد غذایی روسیه وابسته است و تولیدات کشاورزی در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی کاهش یافته، در کانون توجه قرار گرفته است. در شرق آفریقا از جمله سومالی، سودان و کنیا آسیب‌پذیری بیشتر دیده می‌شود و در آستانه ششمین فصل بارانی ناموفق متوالی، بدترین شرایط خشکسالی در ۷۰ سال گذشته هم ثبت شده است. این درحالی است که به نوشته این نشریه ایالات متحده در ابتدای سال جاری میلادی بسته کمک غذایی ۵/۲ میلیارد دلاری برای آفریقا را تصویب کرده بود.

دپارتمان کشاورزی ایالات متحده می‌گوید، اگرچه قیمت غلات کاهش یافته است، اما تا مارس ۲۰۲۳، هنوز حدود ۲۰ درصد بیشتر از ۲ سال قبل بود.

وابستگی به کود روسیه واقعیت است

در همین رابطه نیویورک‌تایمز در گزارشی از کشور‌های آفریقایی به‌ویژه نیجریه می‌نویسد: شکست در تولید کود، ارتدوکسی را به چالش می‌کشد که دهه‌هاست بر تجارت بین‌المللی مسلط بوده است. اقتصاددانان برجسته، جهانی شدن را به‌عنوان بیمه‌ای در برابر تحولات فاجعه‌بار تبلیغ کرده‌اند. وقتی کارخانه‌ها در یک مکان نتوانند کالا تولید کنند، می‌توان آن‌ها را در جای دیگری برافراشت. با این حال از آنجایی که کشاورزان در سراسر آفریقا و بخش‌هایی از آسیا با کمبود کود‌های شیمیایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، فاجعه‌ای که انتظار می‌کشند نشان‌دهنده جنبه کمتر مشهور اقتصاد است: وابستگی مشترک به محصولات حیاتی از تامین‌کنندگان مسلط، خطر گسترده‌ای را در هنگام بروز شوک‌ها به همراه دارد.

بحران با همه‌گیری کووید-۱۹ آغاز شد که هزینه حمل‌ونقل کود‌ها را افزایش داد. بعد جنگ شد. در نهایت، طی ۱۸ ماه گذشته، فدرال‌رزرو ایالات متحده به شدت نرخ‌های بهره را افزایش داد تا تورم داخلی را خفه کند. این امر ارزش دلار آمریکا را در برابر بسیاری از ارز‌ها افزایش داده است. از آنجایی که مواد تشکیل‌دهنده کود‌های شیمیایی به دلار قیمت‌گذاری می‌شوند، در کشور‌هایی مانند نیجریه و دیگر کشور‌های جنوب جهانی قیمت کود شیمیایی بسیار گران شده است. براساس نظرسنجی گروه کمک‌رسان بین‌المللی اکشن‌آید، از فوریه ۲۰۲۲ تاکنون قیمت کود در نیجریه و ۱۳ کشور دیگر بیش از دو برابر شده است. براساس بولتن بانک جهانی، نگرانی درباره بحران ناامنی غذایی در غرب و مرکز آفریقا به‌شکل قابل توجهی بالا بوده است.

طبق داده‌های برنامه جهانی غذا، تنها در نیجریه، پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا، نزدیک به ۹۰ میلیون نفر، یعنی تقریباً دوپنجم جمعیت کشور، از سوءتغذیه مزمن رنج می‌برند. کشاورزان در این مناطق در حال تغییر کشت از محصولات اصلی مورد نیاز کشور مانند برنج و ذرت به محصولات کم‌ارزش‌تر، چون سویا و بادام زمینی هستند، این محصولات به کود کمتری نیاز دارند. دزد‌ها محصول را می‌دزدند. همسران شوهران‌شان را ترک می‌کنند و به خانواده‌هایی می‌پیوندند که دسترسی بیشتری به غذا دارند. والدین به دلیل کمبود شهریه، کودکان را از مدرسه بیرون می‌کشند.

برخی از کشاورزان در مواجهه با قیمت‌های فوق‌العاده کود‌های معدنی یا تجاری، به استفاده از انواع کود‌های ارگانیک از جمله کود حیوانی روی آورده‌اند. کارشناسان می‌گویند شاید در طولانی‌مدت، این اقدام برای خاک، کیفیت غذا و سلامت عمومی بهتر باشد. اما ممکن است سال‌ها طول بکشد تا محصولاتی که با کود‌های آلی کشت می‌شوند به همان بازدهی برسند که با مصرف ارقام تجاری رسیده بودند. در نیجریه، کشوری با بیش از ۲۲۰ میلیون نفر جمعیت، بالاترین اولویتی که باید به فوریت پیگیری شود، تولید غذاست. حداقل در حال حاضر کود‌های معدنی ابزاری حیاتی برای افزودن مواد مغذی حیاتی مانند نیتروژن و پتاسیم به خاک هستند. بدون این مواد مغذی، خاک کشاورزی بازدهی لازم را نخواهد داشت.

نیویورک‌تایمز در بخش دیگری از گزارش خود می‌نویسد که تولید کود معدنی یک شرکت جهانی تحت سلطه تولیدکنندگانی در ایالات متحده، چین، هند، روسیه، کانادا و مراکش است. نیجریه چندین کارخانه کود دارد که انواع کود‌های نیتروژنی را تولید می‌کنند، اما این کود‌ها تقریباً همه به آمریکای جنوبی صادر می‌شود. در نتیجه این کشور در برابر هرگونه گسست در زنجیره تامین جهانی آسیب‌پذیر باقی می‌ماند. کود‌های نیتروژن از طریق یک فرآیند شیمیایی مصرف‌کننده انرژی، معمولاً گاز طبیعی، ساخته می‌شوند. از آنجایی که ایالات متحده، اروپا و سایر دولت‌ها تحریم‌هایی را علیه روسیه، از بزرگترین تولیدکنندگان گاز دنیا، اعمال کردند، قیمت جهانی انرژی و درنتیجه کود افزایش یافت. جنگ همچنین دسترسی به پتاس را محدود کرد. بلاروس، متحد روسیه، یکی از بزرگترین دارندگان معادن پتاس جهان است. حتی قبل از جنگ در اوکراین، بلاروس با محدودیت‌های بین‌المللی در فروش خود مواجه بود. روسیه یکی دیگر از تامین‌کنندگان اصلی است.

تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه روسیه و بلاروس معافیت‌هایی هم دارد که برای تجارت کالا‌های کشاورزی در نظر گرفته شده است. اما بسیاری از پتاس‌هایی که از بلاروس خارج می‌شوند، از دیرباز از لیتوانی عبور می‌کردند، چون بلاروس، کشوری محصور در خشکی است و کالا‌های خود را از طریق خطوط آهن عبوری از لیتوانی به دنیا می‌رساند، حالا لیتوانی عبور کالا‌های بلاروسی را ممنوع کرده است.

تولیدکنندگان کود نمی‌توانند به‌سادگی از فسفات صرف‌نظر کنند و محصولاتی با سایر مواد مغذی کلیدی، نیتروژن و پتاسیم تولید کنند. بسیاری از محصولات تولیدی به هر سه مورد این مواد نیاز دارند.

به تمام مشکلاتی که کشاورزان آفریقایی در رابطه با تامین کود با آن درگیر هستند، باید سیل‌های ویرانگر و نیز قطع یارانه‌های سوخت را نیز اضافه کرد. با قطع یارانه‌های سوخت، قیمت حمل‌ونقل مواد غذایی و نیز کود‌های شیمیایی هم افزایش یافت.

پایان عصر غذای ارزان

محققان سازمان‌های بین‌المللی می‌گویند اگر وضع به همین منوال پیش برود احتمال مرگ یک میلیون نفر و سوءتغذیه بیش از ۱۰۰ میلیون نفر دیگر وجود دارد. قیمت انرژی با افزایش هزینه‌های نهاده‌های کشاورزی، چون کود‌ها مستقیماً بر قیمت مواد غذایی تاثیر می‌گذارد، زیرا گاز طبیعی برای تولید کود نیتروژن استفاده می‌شود و ۷۰ تا ۸۰ درصد از کل هزینه تولید کود را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، کشاورزان احتمالاً در برابر این افزایش قیمت‌ها تصمیم بگیرند کود کمتری مصرف کنند که خود منجر به کاهش تولید محصولات کشاورزی و افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود. از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲، قیمت کود اوره (کود نیتروژن معمولی) تقریباً دو برابر و قیمت گاز طبیعی بیش از دو برابر شد، اگرچه هر دو کمتر از اوج خود در اواسط سال ۲۰۲۲ بودند. این تغییرات منجر به کاهش تولید کود نیتروژن شد حتی در اروپا هم ۷۰ درصد ظرفیت تولید کود اوره کاهش یافت.

محققان دانشگاه ادینبرو اسکاتلند در تحقیقی توانستند با استفاده از یک مدل کامپیوتری اثرات محدودیت‌های صادراتی و افزایش هزینه‌های تولید کود را بر قیمت مواد غذایی، سلامت و کاربری زمین شبیه‌سازی کنند و البته به نتایج جدیدی دست یابند که با نتایجی که بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند تفاوت داشت. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که افزایش قیمت انرژی و کود بیشترین تاثیر را بر امنیت غذایی دارد و کاهش صادرات مواد غذایی از اوکراین و روسیه تاثیر کمتری بر قیمت‌ها دارد. اثر ترکیبی محدودیت‌های صادراتی، افزایش قیمت انرژی و کود می‌تواند باعث شود قیمت کالا‌های غذایی تا ۸۱ درصد نسبت به سال ۲۰۲۱ افزایش یابد. چنین افزایشی به معنی افزایش قیمت گندم در سال ۲۰۲۳ با همان درصدی است که در سال ۲۰۲۲ اتفاق افتاد. درحالی‌که هزینه گندم تنها بخشی از هزینه نان است، در بریتانیا میانگین قیمت یک قرص نان سبوس‌دار بزرگ افزایش یافت و از ۰۹/۱ پوند در ابتدای سال به ۳۱/۱ پوند در پایان سال رسید. شبیه‌سازی کامپیوتری آن‌ها نشان داد که اگر نرخ تورم تا پایان سال ۲۰۲۳ ادامه پیدا کند، قیمت این نوع نان حتی ۵۷/۱ پوند نیز خواهد بود.

محدودیت‌های صادراتی تنها بخش کوچکی از افزایش قیمت‌های شبیه‌سازی‌شده را تشکیل می‌دهند. توقف صادرات از روسیه و اوکراین هزینه‌های مواد غذایی را در سال ۲۰۲۳ تا ۶/۲ درصد افزایش داد، درحالی‌که افزایش قیمت انرژی و کود باعث افزایش ۷۴ درصدی هزینه‌ها شد.

افزایش قیمت مواد غذایی منجر به فقیرتر شدن رژیم غذایی بسیاری از مردم جهان، به‌ویژه آن‌هایی که کمترین درآمد را دارند، شده است. یافته‌های محققان دانشگاه ادینبرو نشان می‌دهد که در صورت ادامه قیمت‌های بالای کود، ممکن است تا یک میلیون مرگ‌و‌میر بیشتر رخ دهد و بیش از ۱۰۰ میلیون نفر دچار سوءتغذیه شوند. بیشترین افزایش مرگ و میر در کشور‌های جنوب صحرای آفریقا، شمال آفریقا و خاورمیانه خواهد بود، زیرا مردم قادر به تهیه غذای کافی برای یک رژیم غذایی سالم نیستند.

مدل‌سازی آن‌ها تخمین می‌زند که افزایش شدید هزینه کودها- که کلید تولید محصول زیاد است- استفاده کشاورزان از آن‌ها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. بدون کود، زمین کشاورزی بیشتری برای تولید غذای جهان مورد نیاز است. اگر وضع به همین منوال ادامه یابد تا سال ۲۰۳۰ کاهش تولید کود می‌تواند مقدار زمین کشاورزی مورد نیاز تغذیه مردم دنیا را تا ۲۰۰ میلیون هکتار افزایش دهد، یعنی مساحتی به وسعت بیشتر کشور‌های اروپای غربی، بلژیک، فرانسه، آلمان، ایرلند، ایتالیا، هلند، پرتغال، اسپانیا به اضافه بریتانیا. این به معنای جنگل‌زدایی بیشتر و انتشار بیشتر کربن و از دست رفتن فاجعه‌بار تنوع زیستی است. درحالی‌که تقریباً همه مردم تاثیرات هزینه‌های بالاتر غذا را احساس می‌کنند، این فقیرترین افراد جامعه هستند که برای تهیه غذای سالم و به اندازه تلاش بیشتری خواهند کرد و ضربه بیشتری هم خواهند خورد.