بازگشت مرموز مجسمه یک پلیس مخفی بلشویک

فرارو- حمله روسیه علیه اوکراین باعث نادیده گرفته شده اخبار و رخداد‌های دیگر در روسیه می‌شود. با این وجود، چند روز پیش سرویس اطلاعات خارجی روسیه بی سر و صدا کار نسبتا عجیبی را انجام داد. "سرگئی ناریشکین" مدیر سرویس اطلاعات خارجی (SVR) (نسخه روسی سیا) از مجسمه فلیکس ژرژینسکی بنیانگار پلیس مخفی شوروی رونمایی کرد. در نگاه اول این اقدام نشانه دیگری از نوستالژی "ولادیمیر پوتین" رئیس جمهور روسیه برای روز‌های از دید او خوش سرکوبگری در عصر شوروی به نظر می‌رسد، زمانی که یک پلیس مخفی جوان مشتاق می‌توانست با ارعاب همسایگان خود و عذاب دادن همشهریان‌اش زندگی راحتی داشته باشد. با این وجود، ظهور دوباره بنای یادبود چنین شخصیت منفوری در تاریخ شوروی ممکن است بیش‌تر به سیاست نخبگان روسیه مرتبط باشد تا به نوستالژی پوتین.

به گزارش فرارو به نقل از آتلانتیک، پیش از آن که وارد کرملینولوژی معاصر شویم بیایید به روز‌های نخست تاسیس سرویس‌های اطلاعاتی شوروی نگاهی بیاندازیم. ژرژینسکی اصالتا ملیتی لهستانی داشت. او در عرصه فعالیت انقلابی سابقه‌ای طولانی داشت. ژرژینسکی به بلشویک‌های روسیه پیوست و اندکی پس از انقلاب ۱۹۱۷ میلادی "ولادیمیر لنین" او را مسئول ایجاد یک سازمان پلیس مخفی کرد (البته تزار‌ها خود دارای سرویس اطلاعاتی بوند، اما بلشویک‌های تازه به قدرت رسیده دستگاه اطلاعاتی خود را می‌خواستند).

ژرژینسکی رئیس کمیسیون اضطراری کل روسیه برای مقابله با ضد انقلاب و خرابکاری شد که با حروف روسی با عنوان "چکا" شاخته می‌شود. تا به امروز امنیتی‌های مرموز روسیه با افتخار خود را "چکیست" می‌خوانند همان طور که دشمنان شان نیز برای تحقیر آنان از این اصطلاح درباره شان استفاده می‌کنند.

ژرژینسکی در سال ۱۹۲۶ میلادی پس از کسب شهرت به عنوان فردی متعصب، بیرحم و فساد ناپذیر درگذشت. در طول سالیانی که او ریاست دستگاه امنیت شوروی را برعهده داشت چکا به نهاد‌های مختلف دولتی شوروی تبدیل شد که برخی از آن نهاد‌ها در فرهنگ جنگ سرد مشهور بودند مانند کمیساریای خلق برای امور داخلی یا "ان کا وِ دِ" (NKVD) مخوف. "جوزف استالین" برای مدتی سازمان‌های اطلاعاتی خارجی و داخلی را به دو وزارتخانه تقسیم کرد. مانند بسیاری از سازمان‌های اطلاعاتی کشور‌های مختلف جهان نوعی رقابت بین پلیس‌هایی که مسئولیت برقراری امنیت داخلی کشور را برعهده داشتند با ماموران مخفی که علیه دشمنان اتحاد جماهیر شوروی در خارج از کشور فعالیت می‌کردند وجود داشت. ارتش شوروی نیز سرویس جاسوسی خود را با عنوان "اداره اصلی اطلاعات" (GRU) داشت که به رفتار وحشیانه و سرد معروف بود و هنوز نیز وجود دارد. برای درک این موضوع با ذهنیت آمریکایی به تنش‌های سنتی موجود میان سیا، پلیس فدرال (اف بی آی) و آژانس اطلاعات دفاعی (DIA) البته منهای هرگونه نظارت دموکراتیکی که در امریکا وجود داشته و در شوروی وجود نداشت فکر کنید.

شوروی در سال ۱۹۵۴ میلادی تصمیم گرفت تمام این سازمان‌ها را در یک گروه بین سازمانی غول پیکر به نام "کمیته امنیت دولتی" یا کا گ ب ادغام کند. در نتیجه، کا گ ب به عنوان مخفف و اختصاری نهاد امنیتی شوروی تبدیل شد و آمریکایی‌ها در طول جنگ سرد آن را به این نام شناختند سازمانی که پوتین در سال ۱۹۷۵ میلادی به عضویت آن درآمد. جاسوسان خارجی و جاسوسان داخلی در بخش‌های مختلف کا گ ب در ساختمان‌های مختلف کار می‌کرند، اما همگی زیر نظر یک مدیر بودند.

پس از سقوط اتحاد جماهیرشوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی دموکراسی نوپا و البته کوتاه مدت روسیه تصمیم گرفت تا یکپارچگی پلیسی – دولتی دوران شوروی را با تقسیم مجدد سرویس‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی تضعیف کند. آژانس جاسوسی خارجی به SVR تبدیل شد و در محله یاسنوو در جنوب شهر مسکو پایتخت روسیه باقی ماند. سرویس امنیت داخلی متشکل از اراذل و اوباشی که روس‌ها در زندگی روزمره شان از آنان می‌ترسند تبدیل به سرویس امنیت فدرال (FSB) شد و در ساختمان قدیمی کا گ ب در مرکز مسکو باقی ماند.

اینجاست که داستان مجسمه تازه ژرژینسکی جالب می‌شود. بنای یادبود اصلی او با وزن ۱۵ تن یک قطعه فلزی بسیار بزرگ بود به گونه که افراد ساکن نزدیک محل استقرار مجسمه آن را با لقب "فلیکس آهنین" می‌شناختند. آن مجسمه در سال ۱۹۵۸ میلادی در مقابل مقر کا گ ب در مرکز شهر مسکو نصب شد. ساختمانی باشکوه در میدان لوبیانکا که روبروی یک اسباب بازی فروشی بزرگ دوره شوروی به نام "دنیای کودک" قرار دارد و شهروندان شوروی به شوخی می‌گفتند فردی که با مقام‌های حکومتی مشکل دارد "به دنیای کودک رفته است".

پس از کودتای سال ۱۹۹۱ میلادی علیه "میخائیل گورباچف" آخرین رهبر شوروی مجسمه ژرژینسکی به درخواست شهروندان مسکو پایین کشیده شد. بنابراین، انتشار اولین اخبار مبنی بر نصب دوباره مجسمه ژرژینسکی پیامی تهاجمی از سوی پوتین به مردم مسکو قلمداد می‌شود. در سال ۲۰۲۱ میلادی شهرداری مسکو رای گیری‌ای را در مورد بازگرداندن "فلیکس اهنین" به مرکز شهر یا نصب مجسمه جدیدی به جای آن از "الکساندر نوسکی" قدیس و قهرمان روسی قرن سیزدهمی برنامه ریزی کرده بود. شهردار مسکو، اما اشاره کرد که با استناد به وجود "شکاف عمیق" در نظرات این نظرسنجی عمومی لغو می‌شود. بازگراندن فلیکس آهنین به مکان سابق خود در مقابل بدنام‌ترین مقر سرکوبگری مسکو حتی از سوی پوتین نیز اقدامی سنگین و سخت محسوب می‌شد. با این وجود، فلیکس به محله قدیم خود بازنگشته است. مجسمه او در یاسنوو دوباره نصب شده که البته به سنگین وزنی یا ابعاد عظیم مجسمه قبلی از نظر قدی نیست. مجسمه جدید نسخه کپی برداری شده از مجسمه اصلی، اما در ابعادی کوچک‌تر است. باید پرسید پس چه خبر است؟! و مخاطب مورد نظر این شیرین کاری چه کسی می‌باشد؟

یک سرنخ را می‌توان را در اظهاراتی یافت که "سرگئی ناریشکین" مدیر سرویس اطلاعات خارجی روسیه در مراسم رونمایی از مجسمه مطرح کرد. ناریشکین به جای تمجید از میراث خشن ژرژینسکی "صداقت" و "فداکاری" او را مورد ستایش قرار داد و گفت ژرژینسکی تا روز آخر به آرمان‌های خود یعنی "نیکی" و "عدالت" وفادار باقی ماند. او سپس اظهار داشت این مجسمه رو به اعضای ناتو در همسایگی روسیه لهستان و کشور‌های بالتیک است. ناریشکین از آن کشور‌ها به عنوان "منبع تهدیدات خارجی علیه روسیه" یاد کرد. او در اظهارات خود گفت: "بنای یادبود ساخته شده یک کپی دقیق و تا حدودی کوچک شده از بنای یادبود مشهور یک مجسمه ساز برجسته شوروی است و به همین دلیل است که ما به سادگی حق نداشتیم جهت نگاه قهرمان بنا را تغییر دهیم؛ و واقعیت این است که تهدیدات برای کشورمان و برای شهروندان مان از ناحیه شمال غرب باقی می‌ماند. بله، این امری واضح است".

پوتین در جلسه برگزار شده در فوریه ۲۰۲۰ میلادی درست چند روز پیش از حمله به اوکراین در مقابل دوربین‌های تلویزیون ملی روسیه ناریشکین را تحقیر کرد زمانی که به نظر می‌رسید رئیس سرویس اطلاعات خارجی از پرسش‌های مطرح شده توسط پوتین غافلگیر شده بود. در آن زمان این سرویس امنیت فدرال روسیه بود که سوار بر موج به نظر می‌رسید. جاسوسان سرویس امنیت فدرال روسیه قرار بود راه را برای فروپاشی دولت در کی یف هموار سازند. برنامه پوتین این بود و چنین انتظاری را از آن سرویس امنیتی داشت. با این وجود، روند تحولات برخلاف میل و خواسته پوتین پیش رفت و پوتین خشم خود را این بار متوجه عوامل نالایق سرویس امنیت فدرل در میدان لوبیانکا ساخت که وعده‌های زیادی به او داده بودند وعده‌هایی که هیچ یک عملی نشد. احتمالا پس از آن تحولات ناریشکین اکنون در حال نوشتن نمایشنامه‌ای برای سرویس امنیت خارجی است تا دست برتر را در رقابت با سرویس امنیت فدرال پیدا کرده و خود را در مرکز توجهات قرار دهد.

هم چنین، ممکن است او نصب اخیر مجسمه را به عنوان بخشی از نمایش تعهد نهاد تحت ریاست خود به مخالفت با ناتو به عنوان بخشی از جنگ روسیه علیه اوکراین نشان دهد. هم چنین شاید او صرفا خواسته به همگان یادآوری کند که فراموش نکرده وظیفه اش صرفنظر از جنگ علیه اوکراین مبارزه با جاسوسان غربی است.

با این وجود، چه کسی قصد و انگیزه واقعی پشت اقدام اخیر را می‌داند؟ در این میان یک موضوع قطعی و مسلم به نظر می‌رسد: نه ناریشکین، نه پوتین و نه "الکساندر بورتنیکوف" رئیس سرویس امنیت فدرال که علیرغم خرابکاری عظیم نهاد تحت نظرش در مورد جنگ اوکراین کماکان به پوتین نزدیک باقی مانده ریسک نصب فلیکس آهنین در مرکز مسکو را نپذیرفتند.

قدرت پوتین بی حد و حصر نیست و او با مخالفت با شهروندان در پایتخت از طریق نصب مجسمه‌ای که تعداد کمی از آنان خواستار نصب آن بوده اند امتیازی به دست نمی‌آورد. شاید بتوان گفت حتی پوتین نمی‌خواهد فلیکس آهنین را از پنجره خودروی لیموزین خود ببیند و به یاد روز‌های بهتری بیفتد زمانی که اتحاد جماهیر شوروی هنوز وجود داشت، کا گ ب تقریبا همه کاره بود و ولادیمیر پوتین یکی از منفورترین افراد روسیه نبود.

ترجمه: نوژن اعتضادالسلطنه