زبان اهالی شمیرانات و مازندرانی‌ها یکی است؟

زبان بیش از ۸۰ درصد آبادی‌های شمیرانات گونه‌ای از مازندرانی است که با تفاوت‌های تلفظی، واژگانی و گاه صرفی در آبادی‌های مختلف هم رواج دارد، این زبان که طبق نظر محققان فارسی-مازندرانی قلمداد می‌شود.

به گزارش ایرنا، گاهی در منطقه یا محله‌ای از تهران وقتی با مردم صحبت می‌کنیم، متوجه می‌شویم با گونه‌ای از زبان قوم و منطقه‌ای از کشور غیر از زبان فارسی سخن می‌گویند و حتی با گویش و لهجه‌ای متفاوت از گویش‌های رایج تهرانی؛ البته زبان اصلی مردم تهران، فارسی است. اما در بعضی نقاط زبان‌های محلی نیز شنیده می‌شود، مانند آذری، گیلکی، لری، مازندرانی که به دلیل مهاجرت‌ها به آن افزوده شده است.

البته بسیاری از این زبان‌ها و گویش‌ها و لهجه‌های ترکیبی و تلفیقی به دلیل نبود اطلس جامع زبان‌های ایران کمتر شناخته شده و ثبت شده است، یا گاهی طرح‌های پژوهشی موردی آن هم فقط مربوط به یک منطقه خاص یا زبان خاص انجام شده است؛ در همین چارچوب به تازگی در طرحی با سرمایه‌گذاری اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران و اجرای گروه زبان و گویش رایج پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون، اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) با هدف ارائه تصویری - تا حد امکان دقیق- از سیمای زبانی شهرستان شمیرانات تدوی شده است.

فریار اخلاقی مجری طرح اطلس زبانی شهرستان شمیرانات معتقد است: در گنجینۀ اطلس زبانی ایران، اطلاعاتی از گونه‌های زبانی رایج در استان تهران وجود نداشت. گردآوری نمونه‌های زبانی، تشکیل پایگاه داده‌های آوانویسی‌شده، مستندسازی جغرافیای زبانی کنونی روستا‌های بالای ۱۰ خانوار شهرستان شمیرانات و ترسیم نقشه‌های زبانی آن که به دلیل مجاورت با پایتخت دستخوش تغییرات جمعیتی فراوانی بوده است که با هدف رفع بخشی از این خلاء انجام شده است.

تفاوت گویش، زبان و لهجه

به طورکلی ابتدا باید تفاوت گویش، زبان و لهجه را بدانیم، زبان از همان ابتدای پیدایش انسان به شکل‌های متنوع‌تری وجود داشته که رفته رفته و با پیشرفت علم، هویت اصلی و خاص خود را پیدا کرده و این وسیله ارتباطی بین انسان‌ها خود از سه بخش شامل زبان گفتاری، نوشتاری و اشاره تشکیل شده است.

زبان گفتاری زبانی است که همه در آغاز زندگی با آن آشنا می‌شوند و یاد می‌گیرند چگونه باید از مهارت سخن گفتن برخوردار شوند، زبان نوشتاری نیز نوعی از زبان است که بعد از زبان گفتاری آموزش داده می‌شود و زبان اشاره به نوعی از زبان گفته می‌شود که بیشتر برای افراد کر و لال که از قدرت زبان گفتاری محروم هستند آموزش داده می‌شود.

گویش‌ها زیرمجموعه‌ای از یک زبان هستند که تفاوت‌های دستوری و آوایی با هم دارند. گاهی ممکن است ۲ فرد با گویش‌های متفاوت با هم صحبت کنند و مطلب کلی را از صحبت‌های هم متوجه شوند، زیرا هر ۲ با یک زبان (فارسی)، ولی گویش‌های متفاوت صحبت می‌کنند.

گویش‌ها بر چهار دسته تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از، گویش جغرافیایی که به مکان خاصی وابسته است به عنوان مثال گویش بوشهری، گیلکی، لری، تهرانی و غیره، گویش اجتماعی که به طبقه اجتماعی خاصی نسبت داده می‌شود مانند گویش بازاریان، گویش تاریخی گویشی مربوط به دوره‌های گذشته مانند دوره‌های قاجار و ساسانیان است و گویش معیار که این گویش در آموزش خواندن و نوشتن به‌کار می‌رود.

لهجه‌ها نیز زیرمجموعه‌ای از یک گویش هستند و همچنین به تلفظ‌های خاصی که یک گروه زبانی به خود اختصاص می‌دهد، لهجه می‌گویند. در واقع می‌توان گفت به انواع هر گویش، لهجه گفته می‌شود و هر گویشی لهجه‌های خاص خود را دارد که با آهنگ‌های خاصی ادا می‌شود.

مناطق جغرافیایی بنا به وسعت و سایر موارد در طول تاریخ تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد و دستخوش تغییرات می‌شود در نتیجه این تغییرات، گونه‌ها و صورت‌های مختلفی از زبان و فرهنگ در آن پدید می‌آید که به این گونه‌ها و صورت‌های مختلف زبانی، گویش و لهجه می‌گویند. افراد با گویش‌های متفاوت قادر به فهم زبان یکدیگر نیستند، اما ۲ فرد با لهجه‌های متفاوت، قادر به فهم زبان یکدیگر هستند.

گویش‌ها بیشتر تفاوت‌های دستوری، آوایی و واژگانی دارند، اما لهجه‌ها فقط تفاوت‌های واژگانی و آوایی دارند و گاهی ممکن است ۲ فرد دارای زبان‌های یکسان، نوع صحبت دستوری و واژگانی یکسانی داشته باشند، اما از لحاظ تلفظ متفاوت باشند که در این مورد می‌گوییم این ۲ دارای لهجه‌های متفاوت هستند.

تاریخچه زبان ایران

دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پیش از میلاد تا پایان شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پیش از میلاد را در بر می‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شامل زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان شناخته شده است.

زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمانروایی ماد و دیگری در شمال، از مرز‌های چین تا دریای سیاه از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده است.

اما از زبان‌های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است و به نقلی زبان اوِستایی گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است. پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده و نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ نوشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد باز می‌گردد.

در همین زمان زبان‌های دیگر ایرانی باستان مانند زبان‌های بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده است.

زبان‌های ایرانی به سه دسته زبان‌های ایرانی باستان، زبان‌های ایرانی میانه و زبان‌های ایرانی نو (شرقی و غربی) تقسیم می‌شوند.

زبان‌های ایرانی دارای رسم الخط‌های گوناگون از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)، خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسی میانه، پارتی، سغدی و خوارزمی)، ۲ نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)، خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)، خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)، خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)، خط یونانی (در مورد آذری باختری)، خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد آذری، کُردی، اُسِتی و زازاکی) است.

زبان مردم شمیرانات؛ تهرانی یا مازندرانی؟

پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری درباره این طرح توضیح داده است که پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون در این طرح ابتدا نمونه‌های زبانی تمامی روستا‌های بالای ۱۰ خانوار شهرستان شمیرانات به شیوه مصاحبه حضوری و ضبط صدا گردآوری شده است، سپس آوانویسی رایانه‌ای تمامی نمونه‌های زبانی متنوع و ارزشمندِ گردآوری‌شده و بارگذاری آن‌ها در سامانه اطلس زبانی ایران، به انضمام تشکیل شناسنامه‌ای مجزا برای هر آبادی/گونه زبانی، شامل اطلاعات مربوط به موقعیت جغرافیایی و تعداد ساکنان و پیشۀ اصلی آنان و سایر اطلاعات انجام شد.

فریار اخلاقی رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری توضیح داده است که مختصات جغرافیایی تک‌تک آبادی‌ها در محل ضبط مصاحبه با کمک نرم‌افزار‌های مخصوص، ثبت و در سامانۀ اطلس زبانی ایران وارد شده است، به این ترتیب، امکان ترسیم نقشه‌های خودکار رنگی از تنوعات زبانی/گویشی این شهرستان و ترسیم اطلس زبانی آن فراهم شده است.

او می‌گوید: بر اساس پژوهش میدانی انجام‌شده، ۴۳ آبادی بالای ۱۰ خانوار در شهرستان شمیرانات وجود دارد و طبق یافته‌های پژوهش حاضر همۀ این آبادی‌ها تک‌گویشی هستند. به نظر می‌رسد بر خلاف بیشتر آبادی‌های مناطق دیگر استان تهران، کوچ اجباری یا اختیاری اقوام دیگر به این بخش انجام نشده و رواج زبان‌ها و گویش‌های دیگر در کنار زبان بومی آبادی‌ها را شاهد نیستیم.

بر اساس یافته‌های این پژوهش «زبان بیش از ۸۰ درصد آبادی‌های این شهرستان گونه‌ای از مازندرانی است که با تفاوت‌های تلفظی، واژگانی و گاه صرفی در آبادی‌های مختلف رواج دارد. این زبان که طبق نظر محققان فارسی-مازندرانی قلمداد می‌شود، زبانی آمیخته است که به سبب مجاورت محل رواج با پایتخت و جابه‌جایی جمعیتی زیاد از تهران به این منطقه و بالعکس، تحت تأثیر تماس زبانی با فارسی تهرانی و نیز تأثیرپذیری از زبان رسانه، برخی از ویژگی‌های زبان فارسی را در حوزه‌های آوایی، واژگانی، صرفی و نحوی پذیرفته است و با گونه‌های مازندرانی رایج در استان مازندران در این حوزه‌ها تفاوت‌هایی دارد.»

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری درباره تفاوت‌های گونه زبانی و مازندرانی در چارچوب این پژوهش توضیح می‌دهد که «به عنوان نمونه در برخی از گونه‌های زبانی مازندرانی منطقه که بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته‌اند، گرایشی برای تغییر حروف اضافه پسین (که از ویژگی‌های زبان مازندرانی است) به حروف اضافه پیشین (که از ویژگی‌های زبان فارسی است) ایجاد شده است. وجود این تغییر و میزان آن می‌تواند یکی از نشانه‌های میزان تأثیرپذیری گونۀ زبانی مورد بررسی از زبان فارسی باشد.»

مجری طرح تدوین اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) می‌گوید: بررسی و تحلیل دقیق ویژگی‌های آوایی، واژگانی صرفی و نحوی نمونه‌های زبانی به دست آمده از این بررسی می‌تواند به شناخت بیشتر، تأیید یا رد طبقه‌بندی‌های زبانی ارائه‌شده پیشین از زبان‌های کرانه خزر و یا ارائۀ طبقه‌بندی جدید منجر شود.