اتاقی که تاریخ ایران را تغییر داد

سه ساعت مانده به غروب ۱۴ مرداد ۱۲۸۵، پرتو خورشید در تالار آیینۀ «برلیان» شکسته شده است. مظفرالدین‌شاه در تالار ایستاده و در قاب پنجره‌ای رو به حیاط کاخ گلستان، فرمان مشروطه را می‌خواند. حالا ۱۱۷ سال از آن روز گذشته و در‌های «اتاق فرمان مشروطه» پس از مرمت به روی مردم باز شده است.

به گزارش ایسنا، فرمان مشروطه که در نتیجه بست‌نشینی‌ها و جنبش مشروطه صادر شد، مبنایی برای تأسیس مجلس شورای ملی در راستای محدود کردن قدرت شاه و ایجاد حکومتی برپایه قانون و نظر دولت ـ ملت بود. این فرمان ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در کاخ صاحبقرانیه (نیاوران) نوشته شد و یک روز بعد مظفرالدین‌شاه قاجار در تالار برلیان کاخ گلستان آن را صادر کرد.

تالار برلیان که در دوره ناصرالدین شاه قاجار به جای عمارت تخریب‌شده و فرسوده «بلور» ساخته شد، به گفته مدیر کاخ گلستان علاوه‌بر آن‌که محل صدور فرمان مشروطه است، جایی است که جنازه ناصرالدین شاه پس از ترور در حرم شاه عبدالعظیم به آن منتقل شد.

این تالار به واسطه آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های ظریف و پرنقش، یکی از باشکوه‌ترین تالار‌های کاخ گلستان به شمار می‌آید، که البته در جریان مرمت‌های دوره مظفرالدین‌شاه، تزئیناتی به آن اضافه شد که تغییراتی ایجاد کرد و به نوعی، تالار پرنقش‌تر شد.

گفته شده ناصرالدین‌شاه از تالار برلیان برای نگهداری هدایای نفیس شاهان خارجی استفاده می‌کرد و در دوره پهلوی، این تالار کاربرد تشریفاتی داشت. بعد از انقلاب در‌های تالار برلیان حدودا تا اوایل دهه ۹۰ به روی بازدیدکنندگان بسته بود. اکنون با مرمت‌ها و چیدمانی جدید که تداعی‌کننده روزگار نهضت مشروطه است، از ۱۴ مردادماه ۱۴۰۲ همزمان با یکصدوهفدهمین سالگرد مشروطه به روی مردم باز شده است.

برای مرمت تالار برلیان حدود ۱۰ استاد آیینه‌کاری و گچ‌بری نزدیک به یک ماه از ساعت ۶ صبح تا ۹ شب کار کردند.

آن‌چنان که معاون اجرایی کاخ گلستان می‌گوید آخرین بار تالار برلیان در سال ۱۳۷۸ مرمت اساسی شده بود. مرمتگران می‌گویند این بنای پرکار و پرنقش، آسیب‌های زیادی دیده بود که بیشتر بر اثر گذشت زمان، مستهلک شدن مصالح و البته عوامل انسانی اتفاق افتاده بود.

مرمت تالار برلیان توسط گروهی از پاکساز‌ها و موزون‌سازها، نقاش‌ها، گچ‌بر‌ها و آیینه‌کارها، به این ترتیب انجام شده است؛ نخست پاکسازی شده، بعد میزان خسارت سنجیده شده و بعد آیینه‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها اصلاح، بازسازی و مرمت شده است.

ناصر همتی ـ استاد آیینه‌کار و مسؤول مرمت تالار برلیان ـ درباره جزئیات این مرمت به ایسنا می‌گوید: تالار پس از دوران قاجار، یک دوره در زمان پهلوی و در دهه ۷۰ مرمت شده، بنابراین تزئینات تالار در گذر زمان با ریختگی مواجه شده بود. علاوه‌بر این در مرمت‌های گذشته تحت‌تاثیر سلیقه مرمتگران، بخشی از طرح‌های آیینه‌کاری و گچ‌بری تغییر کرده بود که نمی‌توان دقیقا مشخص کرد در چه دوره‌ای این اتفاق افتاده است، ولی ما با توجه به طرح‌های قرینه‌ای موجود، آن طرح‌ها را به حالت اولیه بازگرداندیم و ضمن حفظ نمونه و شاهد، اصلاحات و مرمت لازم را انجام دادیم.

این استاد آیینه‌کاری که به همراه پدرش «قنبرعلی همتی» پیشکسوت آیینه‌کاری، آیینه‌های تالار برلیان را به شیوه‌ای کاملا سنتی مرمت کرده است، درباره دیگر آسیب‌های این بنا بیان می‌کند: بخش دیگر تخریب‌ها در این تالار بر اثر لرزش‌های طبیعی ساختمان و نشست‌هایی که در این سال‌ها رخ داده، ایجاد شده بود. البته بنا از گزند دست‌کاری‌های بازدیدکنندگان در امان نمانده است. آیینه‌ها و گچ‌بری‌هایی که در بخش‌های پایینی و قابل دسترسی تالار وجود دارند بیشترین آسیب را دیده‌اند که شواهد نشان می‌دهد بر اثر لمس و کنجکاوی بازدیدکنندگان آسیب دیده و تکه‌هایی برداشته شده و یا ریخته است.

به گفته این استادکار، تخریب‌ها در شاه‌نشین تالار برلیان بیشتر از بخش‌های دیگر بوده به گونه‌ای که مرمتگران ناچار شده‌اند بعضی از نقش‌ها را که تا ۸۰ درصد تغییر کرده بود، برگردانند، حتی تغییرات در برخی طرح‌ها تا ۱۰۰ درصد بوده که براساس نقش‌های قرینه اصلاح شده است.

همتی می‌گوید: پیش از آن‌که آیینه‌کاری‌ها اصلاح و مرمت شوند، نخست گردگیری شده‌اند.

گردگیری آیینه‌ها با قلمو‌های ظریف انجام شده، به طوری که در برش‌های نازک آیینه گرد و غباری مشاهده نمی‌شود، اما در اتاق دیگر عمارت برلیان برای پاکسازی گچ‌ها از وکیوم (جاروبرقی) استفاده شده که این استاد آیینه‌کار می‌گوید پاکسازی با دستگاه وکیوم مختص گروه نقاش‌ها بوده و برای پاکسازی آیینه‌ها و گچ‌بری‌های روی آن، هرگز از این شیوه استفاده نمی‌شود، چون احتمال جدا شدن قطعات آیینه و گچ‌بری‌های ظریف وجود دارد.

امیر امیری ـ استادکار مرمت گچ‌بری تالار برلیان ـ نیز که به زعمش گچ‌بری‌های تالار برلیان در عین حال که پرکارتر، ظریف‌تر و زیباتر از دیگر بخش‌های کاخ گلستان است، با بیشترین آسیب‌ها مواجه شده بود، درباره روش کار مرمت این گچ‌بری‌ها به ایسنا می‌گوید: گچ‌بری‌ها نخست پاکسازی شده‌اند، در مرحله بعد گچ‌بری‌های سست تثبیت شده‌اند و بعد، گچ‌بری‌هایی که قابل تثبیت نبوده‌اند، بازسازی شده‌اند.

همتی مسؤول مرمت آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های تالار برلیان که مرمت آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌ها را با علم به مفاهیم آن‌ها انجام داده است، از حساسیت این گروه در مرمت جزئیات، به کار گرفتن شیوه‌های سنتی در تهیه مصالح و اجرای کار سخن می‌گوید و با اشاره به پیشینه حرفه‌ای این استادان گچ‌بری و آیینه‌کاری در خانه امام جمعه تهران، سر قبر آقا و دیگر تالار‌های کاخ گلستان، می‌گوید: وقتی در مرمت تاکید فقط روی مدرک نباشد و به تجربه و مهارت استادکاران اعتماد شود حتما نتیجه کار قابل دفاع خواهد بود، ولی متاسفانه بسیاری از مرمت‌های اخیر به دلیل آن‌که فقط بر مدرک‌گرایی مرمتگر تمرکز و تاکید شده با آسیب‌ها و فجایع غیرقابل جبرانی مواجه شده‌اند.

جبار آوج ـ معاون اجرایی کاخ گلستان ـ نیز تزئینات تالار برلیان را "منحصر به فرد" می‌داند و به گچ‌بری‌های ظریف روی آیینه‌ها و اُرسی متفاوتی که ترکیبی از آیینه و گچ‌بری است، اشاره می‌کند و در توصیف این زیبایی می‌گوید: کمتر جایی در کشور را می‌توانیم ببینیم که ظرافت و زیبایی آیینه‌کاری آن به اندازه تالار برلیان کاخ گلستان باشد. نوآوری‌ها و تغییراتی در شیوه اجرای گچ‌بری در این تالار انجام شده که به صورت متداول نمی‌بینیم، ولی در این تالار شاهدیم استادکاران تزئینات گچ را با ظرافت و مهارت تمام روی آیینه کار کرده‌اند.

او هم به مداخلاتی که در مرمت‌های پیشین تالار برلیان شده و به چندگانگی طرح‌ها منجر شده است، اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: به نظر می‌رسد در هر دوره استادکاران سلیقه‌های خود را در تزئینات دخالت داده‌اند و طرح‌ها با تغییرات زیادی مواجه شده است که در فرصت پیش‌آمده سعی کردیم مرمت اساسی و کلی روی تزئینات تالار انجام شود، که علاوه‌بر آن، به‌سازی و پاکسازی لوستر‌های موجود در این تالار، که هر یک به لحاظ تاریخ و ارزش بی‌نظیر هستند، انجام شده است.

معاون اجرایی کاخ گلستان نیز تایید دارد که تزئینات تالار برلیان به علت تغییرات دما، آسیب‌های انسانی، زمان و فرسودگی مصالح و اشباع رطوبت، دچار صدمه شده بود.

آوج مرمت را نیازی مستمر و دائمی می‌داند و اضافه می‌کند: در پایش‌های مستمر آسیب‌ها و مشکلاتی که برای بنا به وجود می‌آید، شناسایی و مرمت می‌شود تا توسعه آسیب به گونه‌ای نشود که اصالت بنا را زیرسوال ببرد.

معاون اجرایی کاخ گلستان همچنین اظهار می‌کند: در مرمت تالار برلیان تمام تلاش بر این بوده که دانش فنی تزئینات وابسته به معماریِ زمان اثر، حفظ شود، برای همین سعی شده از همان دانش، مصالح و شیوه مرمت گذشته استفاده شود.

تالار برلیان اکنون پس از مرمت و استحکام‌بخشی تزئینات، با چیدمانی مربوط به دوره مظفرالدین‌شاه و صدور فرمان مشروطه، خوانشی جدید پیدا کرده و از ۱۴ مردادماه به روی مردم باز است.