اوپنهایمر جهان را نابود نکرد

اکران جهانی فیلم "اوپنهایمر"، اثر کریستوفر نولان، دقیقا از یک هفته قبل (۲۱ ژوئیه ۲۰۲۳) آغاز شده است. فیلم جدید نولان بر اساس کتاب "پرومتۀ آمریکایی" ساخته شده است. "پرومتۀ آمریکایی" بیوگرافی رابرت اوپنهایمر است که در سال ۲۰۰۵ منتشر شده، ولی نویسندگانش (کای بیرد و مارتین شروین) از سال ۱۹۸۰ درگیر نوشتن آن بودند.

به گزارش عصر ایران، در واقع این دو نویسنده ۲۵ سال از عمرشان را صرف تحقیق و نگارش این کتاب کردند و اثری درخور و گران سنگ دربارۀ یکی از مهم‌ترین فیزیک دانان قرن بیستم پدید آوردند. کتاب آن‌ها در سال ۲۰۰۶ برندۀ جایزۀ پولیتزر در زمینۀ زندگی‌نامه‌نویسی شد و جوایز متعدد و مهم دیگری نیز به‌دست آورده است. آن‌ها برای نوشتن این کتاب با صد‌ها نفر مصاحبه کرده بودند.

مجلۀ ورایتی تخمین زده فیلم "اوپنهایمر" باید حداقل ۴۰۰ میلیون دلار در سراسر جهان فروش داشته باشد تا به سودآوری برسد. سکانس مربوط به آزمایش ترینیتی، که سکانسی شگفت‌انگیز هم از آب درآمده، با استفاده از مواد منفجرۀ هسته‌ایِ واقعی ساخته شده است؛ بنابراین بی‌دلیل نیست که هزینۀ ساخت فیلم بالا بوده. این سکانس احتمالا جذاب‌ترین سکانس فیلم است.

آزمایش هسته‌ای ترینیتی، نخستین آزمایش انفجار سلاح هسته‌ای بود که در ساعت ۵:۲۹ بامداد ۱۶ ژوئیه ۱۹۴۵ در صحرای خورنادا دل موئرتو انجام شد. از این آزمایش در واقع آغاز عصر اتم بود. بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی چند هفته پس از این آزمایش صورت گرفت. بمب اتمی Gadjet یا "ابزار" که در آزمایش استفاده شد، حدود ۲۲ کیلوتن تی‌ان‌تی انرژی آزاد کرد.

شاید مهم‌ترین نکتۀ علمی در فیلم "اوپنهایمر" مربوط به همین آزمایش ترینیتی باشد. استنسی‌سواف اولام، ریاضیدانی که یکی از اعضای تیم اوپنهایمر بود، در محاسباتش به این نتیجه رسیده بود که انفجار بمب اتم ممکن است انفجاری بی‌پایان باشد و نه فقط محدودۀ مد نظر، بلکه کل کرۀ زمین را نابود کند.

محاسبات او دال بر این بود که اگر پس از انفجار بمب اتم، نوترون‌ها به هستۀ اتم برخورد کنند، نوترون‌هایی را آزاد می‌کنند که به هستۀ سایر اتم‌ها برخورد خواهند کرد و این واقعه معنایش این بود که واکنش زنجیره‌ای متوقف نخواهد شد و انفجار اتمی، سراسر کرۀ زمین را در بر می‌گیرد و تخریب می‌کند.

اوپنهایمر برای مشورت دربارۀ این مشکل، نزد اینشتین رفت و از او خواست که محاسبات ریاضی مربوط به این احتمال را انجام دهد. ولی اینشتین هم، به قول خودش، مثل اوپنهایمر از ریاضیات متنفر بود و وقتی فهمید هانس بیته (فیزیکدان) مشغول کار کردن روی این موضوع است، به اوپنهایمر اطمینان داد که بیته حقیقت مطلب را معلوم خواهد کرد.

با این حال نتیجۀ محاسبات بیته این بود که احتمال واکنش زنجیره‌ایِ بی‌پایانِ انفجار اتم‌ها "نزدیک به صفر" است. اینکه احتمال نابودی کرۀ زمین نزدیک به صفر است، اگرچه امیدوارکننده بود، ولی مایۀ راحتیِ خیال نبود.

اینشتین به اوپنهایمر گفت اگر واکنش زنجیره‌ای متوقف نشود، ممکن است اتمسفر را مشتعل کند. یعنی انفجار اتمی، جو کرۀ زمین را هم به آتش بکشد! کمی قبل از آزمایش ترینیتی، انریکو فرمی: فیزیکدان ایتالیایی و یکی از اعضای تیم اوپنهایمر، در حضور لسلی گرووز: مقام نظامی مافوق اوپنهایمر، به احتمال "آتش‌گرفتن هوا" اشاره کرد.

گرووز در خلوت از اوپنهایمر پرسید منظور فرمی چه بود؟ اوپنهایمر هم توضیح داد که قصه چیست. وقتی گرووز فهمید احتمال نابودی کرۀ زمین نه صفر، بلکه نزدیک به صفر است، خودش بهتر از هر کسی می‌دانست که نمی‌تواند دو ساعت قبل از نخستین آزمایش اتمی در تاریخ بشر، پروژۀ ساخت بمب اتمی را متوقف کند.

او فقط گفت: منظورت این است که وقتی آن دگمه را فشار دهیم، ممکن است کل دنیا را نابود کنیم؟ احتمالش صفر باشه خوبه. اوپنهایمر هم گفت: تا یک ساعت و ۵۸ دقیقۀ دیگر معلوم می‌شود!

به هر حال به "علم" اطمینان کردند و آن اندک احتمال نابودیِ بشریت را نادیده گرفتند و آزمایش ترینیتی انجام شد؛ آزمایشی که حقیقتا انفجار نور بود. آن نور عظیم و شگفت‌انگیز، سپس صدایی مهیب. ورود به عصر اتم و آغاز جهانی تازه و ترسناک. ترسی که از نظر مدافعان سلاح‌های اتمی، مانع از آن شده که انسان‌ها "با تمام قوا" با یکدیگر بجنگند. اما هیچ تضمینی در کار نیست که همیشه خشم مغلوب و ترس غالب باشد.

فیلم "اوپنهایمر" مثل فیلم "میان‌ستاره‌ای" دقت علمی بالایی دارد. "میان‌ستاره‌ای" به لحاظ علمی شاید مهم‌ترین فیلم کریستوفر نولان باشد. وجه مشترک دیگر اوپنهایمر و میان‌ستاره‌ای، استفادۀ زیاد از موسیقی است. موسیقی جادوییِ فیلم میان‌ستاره‌ای را هانس زیمر نابغه ساخته. موسیقی مرموز "اوپنهایمر" هم، که در اکثر سکانس‌های فیلم جاری است، با ماهیت پر رمز و راز بمب اتمی و فیزیک کوانتوم تناسب دارد. لودویگ گورانسون آهنگساز "اوپنهایمر" است.

"اوپنهایمر" فیلمی است که برای فیزیکدانان و دانشجویان و علاقه‌مندان به فیزیک و تاریخ علم، جاذبه‌ای دوچندان دارد. مشاهدۀ اینشتین در فیلم، گفت‌وگوی اینشتین و اوپنهایمر، قدم‌زدن اینشتین و کورت گودل، حضور نیلز بور در محل کار اوپنهایمر و حرف‌زدن آن‌ها دربارۀ هایزنبرگ، همگی برای مشتاقان "علم" و "تاریخ علم" جذابیت دارند. اگرچه در تیم اوپنهایمر دانشمندان مهم دیگری هم بودند که در این نوشته نیز به اسم دو سه نفر آن‌ها اشاره شد.

پس از نامه‌ای که آلبرت اینشتین و لئو زیلارد در سال ۱۹۳۹ برای فرانکلین روزولت – رئیس جمهور وقت آمریکا – نوشتند، پروژۀ منهتن آغاز شد. این پروژه از سال ۱۹۴۲ تا ۱۹۴۶ زیر نظر ژنرال لسلی گرووز پیش می‌رفت. ۱۳۰ هزار نفر در این پروژه استخدام شدند و هزینۀ کل پروژه ۲ میلیارد دلار شد که معادل است با ۲۳ میلیارد دلارِ سال ۲۰۱۸.

بازی کیلین مورفی در نقش اوپنهایمر و مت دیمون در نقش لسلی گرووز، جزو نقاط قوت فیلم کریستوفر نولان است. فلورنس بیو در نقش معشوقه و امیلی بلانت در نقش همسر اوپنهایمر نیز باعث شده‌اند نسخه‌های قابل دانلود فیلم برای ما ایرانیان، نسخه‌هایی سانسورشده باشند!

داوری دربارۀ نقش اوپنهایمر در جنگ جهانی دوم، امر دشواری است و به نظر می‌رسد فیلم نولان هم قضاوتی دربارۀ او نمی‌کند و آن را به بینندگان و آیندگان وامی‌گذارد. اگر بمب اتمی ساخته نمی‌شد، قطعا تعداد قربانیان جنگ جهانی دوم بیشتر می‌شد. اما انکار نمی‌توان کرد که بمب اتمی هزاران کودک بی‌گناه را در ژاپن به کام مرگ فرستاد.

از سوی دیگر، اوپنهایمر در جایی از فیلم به یکی از دانشمندان مردد در پیوستن به پروژۀ منهتن، می‌گوید اگر ما به سلاح هسته‌ای برسیم، معلوم نیست چطور از آن استفاده می‌کنیم، ولی اگر هیتلر به سلاح هسته‌ای برسد، معلوم است که چطور از آن استفاده می‌کند.