مجتبی نجفی؛ تحليلگران بسياري اعتقاد دارند بركناري متكي بيارتباط با انتقاد از انتصاب نمايندگان ويژه از سوي رئيسجمهور نبود؛ نمايندگان ويژهاي كه در اوج انتقادات رسانهها و منتقدان سياست خارجي دولت، سرانجام به مشاوران رئيسجمهور تغيير نام دادند اما تفاوت مشاوران با نمايندگان ويژه تنها در لفظ است و مشاوران همان نمايندههاي ويژهاي هستند كه قرار است در چهار حوزه حساس مانند خاورميانه، آسيا، افغانستان و درياي خزر فعاليت كنند. بعد از صحبتهاي تنش برانگيز بقايي در مورد نسلكشي ارامنه و اعتراض تركيه و انتقادات وزير امور خارجه سابق كشورمان به انتصاب نمايندگان ويژه، پرونده نمايندگان ويژه تا حدودي فروكش كرد. اما اكنون تحركات ديپلماتيك مشاوران ويژه نشان ميدهد كه اوضاع تغيير چنداني نكرده است.
همزمان با سفر متكي به سنگال كه به بركناري پر سر و صداي وي منجر شد مشايي در اردن به سر ميبرد تا پيام احمدينژاد را به ملك عبدالله تقديم و از وي براي سفر به تهران دعوت كند. بعد از بركناري متكي برخي مدعي بودند كه اعتراض وزير سابق به سفر مشايي به اردن با بركنارياش بيارتباط نبوده است اما مشايي اين ادعا را دروغي بزرگ خواند.
او در نشست هم انديشي دستگاههاي دولتي فعال خارج از كشور هر گونه ارتباط عزل متكي و سفر خود به اردن را تكذيب كرد. اما جالب اينجاست كه متكي 48 ساعت قبل از سفر سرنوشت ساز به سنگال در مصاحبه با مجله مديريت و ارتباطات در مورد اختلاف با رئيسجمهور در مورد انتصاب نمايندگان ويژه اظهار كرده بود:«متانت و برخورد سازندهاي كه آقاي رئيسجمهور داشتند براي من بسيار جالب و آموزنده است. از آن زمان تابهحال ما با هم يك كلمه گفتوگو نداشتيم و عنايتي كه ايشان داشتند، براي من بسيار ارزشمند بود. داشتن فرستاده ويژه يا مشاور، حق رئيسجمهور است و در تمام دولتها مرسوم بوده كه رئيسجمهور كساني را بهعنوان فرستادگان ويژه خودش به كشورهاي مختلف بفرستد يا پيامي از سوي ايشان ببرند.»
با اين وجود هيچ كس انتقادات تند وي به موازي كاري در سياست خارجي را از ياد نميبرد. اكنون پس از بركناري پر حاشيهاي كه همچنان تبعات آن ادامه دارد مشاوران ويژه رئيسجمهور بر تحركات ديپلماتيك خود افزودهاند. مشايي درست روز بعد از بركناري متكي با سفراي سوئيس و قرقيزستان ديدار كرد و ديروز نيز بقايي پيام احمدينژاد را به علي عبدالله صالح رئيسجمهور يمن رساند. اين در حالي است كه علي اكبر صالحي، سرپرست وزارت امور خارجه نيز قرار است امروز همراه رئيسجمهور عازم تركيه شود تا در حاشيه اجلاس اكو با مقامات تركيه رايزني كند. اين نشانهها حاكي از آن است كه از اين به بعد بايد شاهد حضور بيشتر مشاوران ويژه رئيسجمهور در امور ديپلماتيك باشيم.
قطعا وزير امور خارجه بعدي كه به مجلس معرفي خواهد شد بايد خود را با پديده مشاوران يا نمايندگان ويژه رئيسجمهور تطبيق دهد. زيرا احمدينژاد نشان داد كه به نمايندگان ويژه اعتقاد كامل دارد و انتقادها مبني بر موازي كاري با وزارت امور خارجه را نميپذيرد و شايد وي راهكار تغيير وزير خارجه براي هماهنگ كردن وزارتخارجه با نمايندگان ويژه را انتخاب كرده است. اين احتمال هم وجود دارد كه پيامهاي مهم رئيسجمهور به سران كشورهاي منطقه را نمايندگان ويژه ارسال كنند و از سوي رئيسجمهور ماموريتهاي ويژه به آنها سپرده شود.
ماموريت ويژه مشاوران، تنش زدايي در منطقه؟
اسناد ويكي ليكس مدعي روابط ناخوشايند ايران و كشورهاي عربي بود. محمود احمدينژاد هدف از انتشار اين اسناد را ايجاد اختلاف ميان ايران و كشورهاي منطقه اعلام كرد. اردن قاطعانه مخالفت خود را با هر گونه حمله نظامي به ايران اعلام كرد ولي مقامات عربستان اظهار كردند كه انتشار اين اسناد ارتباطي به رياض ندارد و سياستهاي رياض به صورت علني اعلام ميشود. پيش از اسناد ويكي ليكس برخي از مقامات اماراتي گستاخانه از لزوم برخورد جدي با ايران براي حل پرونده هستهاي خبر داده بودند و در تحريمهاي اعمال شده از سوي شوراي امنيت و تحريمهاي يكجانبه آمريكا و اروپا همراهي كردند. كشورهايي مانند بحرين و كويت نيز مشاركت در اجراي تحريمها را در پيش گرفتند. روابط ايران و مصر هم همچنان پرتنش است.
اسناد ويكي ليكس نشان داد مصريها هر چند با حمله به ايران مخالف هستند اما از روش تشديد تحريمها دفاع ميكنند. اين دادهها ثابت ميكنند كه ايجاد تحول در روابط ايران و كشورهاي منطقه ضروري است و به نظر ميرسد سفرهاي مشاوران ويژه و رويكرد سرپرست وزارت امور خارجه هم در همين راستا تفسير ميشود.
بقايي در حالي پيام رئيسجمهور را به عبدالله صالح رساند كه از زمان جنگ شيعيان حوثي يمن با دولت مركزي، رابطه تهران-صنعا بحراني شده است و مقامات يمني در دفعات مختلف تلاش كردهاند ايران را به دخالت در امور داخلي خود و تحريك شيعيان حوثي متهم كنند. براي اين اتهامات تاكنون هيچ سند معتبري از سوي صنعا ارائه نشده است و مقامات كشورمان هر گونه دخالت در امور داخلي يمن را تكذيب كرده اند. بقايي قبل از يمن به مصر هم سفر و در ديدار با مقامات مصري توافقنامهاي را براي از سرگيري پروازهاي مستقيم ميان تهران و قاهره امضا كرد.
وزير بازرگاني مصر هم چندي پيش اعلام كرد كه كشورش علاقه مند به توسعه روابط اقتصادي با ايران است. تمجيد رئيسجمهور از مصر در همايش وزيران زن كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي كه روز يك شنبه در تهران برگزار شد با استقبال رسانههاي مصري مواجه شد و سخنان احمدينژاد در ستايش از نقش مصر در رسانههاي اين كشور در دفعات متعدد بازتاب يافت. تا كنون ايران براي برقراري اين رابطه از خود اشتياق نشان داده است و اكنون نشانههايي هر چند محدود از سوي مقامات مصري ديده ميشود.
احمدينژاد بعد از اينكه قطر به عنوان ميزبان جامجهاني 2022 انتخاب شد در مكالمهاي تلفني اين انتخاب را به امير قطر تبريك گفت. روز دوشنبه نيز امير قطر در تهران با مقامات كشورمان درباره مسائل مختلف رايزني كرد. علي اكبر صالحي سر پرست وزارت امور خارجه نيز در سخنان روز معارفه خود تقويت روابط با كشورهاي منطقه را اولويت اصلي خود اعلام كرد و در اين مورد مشخصا به عربستان سعودي و تركيه اشاره كرد.
رابطه ايران و تركيه بعد از پيروزي اسلامگرايان سالهاي طولاني است كه بهبود يافته است و اكنون اين كشور در مذاكرات هستهاي ايران و گروه 5+1 نيز نقش مهمي ايفا ميكند. اما رابطه تهران و رياض مدت زمان طولاني است كه از سردي خاصي برخوردار است و دو كشور در بسياري از پروندههاي مهم از جمله عراق، يمن، فلسطين، لبنان اختلافات عميقي دارند و بايد ديد كه محمود احمدينژاد براي گرم كردن روابط ايران و عربستان چه تدابيري را اتخاذ كرده است. شايد هم در آيندهاي نه چندان دور مشاوري ويژه حامل پيام رئيسجمهور به پادشاه عربستان باشد.
دولت تصميم گرفته است از طريق تعيين نمايندگان ويژه روابط خود را با كشورهاي منطقه بهبود بخشد. اينكه تا چه ميزان كشورمان در اين كار موفق باشد همچنان در هالهاي از ابهام قرار دارد و به سياست خارجي كشورهاي مقابل نيز بستگي دارد. به عنوان نمونه روابط ايران- يمن، ميتواند تابعي از روابط عربستان-يمن، باشد همچنان كه ارتباط ايران و عربستان نيز ميتواند با روابط رياض –واشنگتن و كاهش يا افزايش اختلافات ايران و آمريكا مرتبط باشد. همچنان كه بهبود رابطه مصر با ايران.
تركيه در اين مورد استثناست زيرا سياست اين كشور از نوعي استقلال نسبي نسبت به ايالات متحده برخوردار است و محور راهبرد اين سياست خارجي نيز توسعه روابط آنكارا با كشورهاي منطقهاي است. با اين وجود رويكرد اخير سياست خارجي كشورمان را ميتوان در سخنان بقايي هنگام ورود به فرودگاه صنعا مشاهده كرد: «سياست ايران براساس توسعه روابط با كشورهاي اسلامي، عربي و منطقهاي بهويژه يمن است. سفر به صنعا ميتواند سكويي براي توسعه روابط دو كشور برادر ايران و يمن باشد.»