بومی‌های کدام روستای پایتخت، تهرانی حرف می‌زنند؟/ گویش تهرانی‌های قدیم ترکیبی از زبان رازی و مازنی است

تهران قدیم هزاران سال از توابع ری کهن یا همان راجیانا بود و به عنوان یکی از ۳منطقه مهم ماد‌ها به شمار می‌رفت. به همین خاطر زبان تهرانی‌های نخستین، شاخه‌ای از زبان ماد‌ها است که به فارسی قدیم نزدیکی بسیاری دارد. اکنون زبان تهرانی‌ها هیچ شباهتی با زبان تهرانی اصیل و قدیمی ندارد.

به گزارش همشهری آنلاین، زبان اصلی مردم تهران، فارسی است. اما در بعضی نقاط زبان‌های محلی نیز دیده می‌شود که در مجموع از لهجه‌های فارسی محسوب می‌شوند. به طور کلی زبان و گویش‌های دیگری مانند آذری، گیلکی، لری، مازندرانی نیز به دلیل مهاجرت‌ها به آن افزوده شده است.

«مریم معانی» استاد دانشگاه، باستان‌شناس و پژوهشگر علوم باستان‌شناسی درباره پیشینه زبان تهرانی می‌گوید: «در دوره‌ی اشکانیان، زبان پهلوی اشکانی بود که از پارسی باستان گرفته شد. همچنین در زمان این خاندان خط و زبان پهلوی رواج پیدا کرد و در دانش و ادب از آن استفاده کردند. بعد از دوره اشکانیان، در ری کهن و ناحیه‌های پیرامون آن مانند تهران و قصران در سده‌های سوم و چهارم هجری قمری، آل بویه و دیالمه قدرت داشتند. به همین دلیل زبان طبرستانی یا همان مازندرانی نفوذ و رواج داشت.

زبان مازنی و گیلکی که از زبان‌های کهن ایران است بعد از سقوط ساسانی‌ها و هجوم اعراب به ایران تا سده‌های بعد، در این مناطق هنوز جاری و ساری بود، اما در سال ۲۱ هجری قمری اعراب به «تیسفون» پایتخت ایران در دوره ساسانی حمله کردند و پایتخت سقوط می‌کند. ۲دهه قلمرو ساسانی‌ها به تصرف سربازان خلفای عرب می‌افتد، اما همچنان در مازندران و دیلمان زبان، کار، زندگی مانند دوره ساسانی است.»

«مرحوم عباس‌اقبال» در مقاله‌های تحقیقی خود، با نام لهجه‌ی تهرانی، گویش مردم تهران باستان را چنین تعریف کرده است: «لهجه‌ی تهرانی که پیش از خراب شدن و از رونق افتادن شهرری، به‌آن زبان رازی می‌گفتند، از لهجه‌های زبان پهلوی یعنی شعبه‌ایی از زبان پارسی است که در بخش شمال و شمال غربی و مغرب و جنوب ایران رواج داشته و لهجه‌های مازندرانی، گیلکی، تاتی، لری، کردی، شیرازی، آشتیانی و… از بازماندگان همان زبانند. این زبان چنان که روشن است به‌کلی غیر از پارسی دری بود که نخست در ماوراءالنهر، سپس در خراسان و سیستان، زبان رسمی و شعر و ادب شده است.»

به‌هر حال، لهجه‌ی امروز تهرانی، بیش‌تر دستخوش دگرگونی شده و واژه‌های بیگانه به آن راه یافته است. معانی در ادامه می‌گوید: «هرچند این واژه‌های بیگانه را در گویش‌های محلی، بسیار کم‌تر می‌توان دید. لهجه تهرانی به شکل کنونی از زمان قاجار به وجود آمده و با لهجه اهالی بومی تهران متفاوت است. لهجه قدیم تهران، نزدیک به لهجه رازی و منسوب به ری بود. چون این لهجه در شمال ری به کار می‌رفت و به لهجه‌های لواسانی یا قصرانی معروف شد.

با تبدیل تهران به شهر توسط شاه طهماسب یکم، مردم مختلف و به‌خصوص نظامی‌ها به تهران مهاجرت کردند تا آنجا که در دوران نادرشاه تهران به یک پادگان نظامی تبدیل شد. به همین خاطر لهجه‌های این مهاجران با گویش روستای ری ترکیب و پس از پایتخت شدن تهران رونق گرفت. ایجاد منصب دیوان در زمان فتحعلی‌شاه اتفاق مهمی در این تحولات بود. پس از آن، تفرشی‌ها و آشتیانی‌ها مناصب مهم حکومتی را برعهده گرفتند.

به این ترتیب، دو نوع زبان «زبان قلمی» و «زبان شمشیری» شایع و حاصل اختلاط این دو زبان، لهجه‌ای است که امروزه در تهران رایج است. در نتیجه، به هیچ‌وجه نمی‌توان این گویش را تهرانی خالص دانست.» لهجه قدیمی تهرانی هنوز هم در مناطقی مثل شمیران وجود دارد، اما در معرض فراموشی است.

بومی‌های لواسان یا قصران هنوز به لهجه تهرانی کُهن صحبت می‌کنند که گویشی بین زبان رازی و مازنی است و بسیار از واژه‌های مازندرانی را در خودش دارد.