مناقشه بر سر آبگیری «سد چم‌شیر» همچنان ادامه دارد. مخالفت با این سد که از حدود یک سال پیش بالا گرفته بود، با اعلام زمان آبگیری در دی ماه به اوج خود رسیده است. حالا مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان هم به جمع مخالفان تعجیل در آبگیری سد چم‌شیر پیوسته است. محمدجواد اشرفی می‌گوید: «طی مکاتبه‌ای به سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کردیم که تا زمان بررسی‌های دقیق و تعیین تکلیف وضعیت، اجازه آبگیری به سد چم‌شیر داده نشود.»
به گزارش اعتماد، «سد چم‌شیر» که آن را «گتوند ۲» نیز نامیده‌اند، روی سازند نمکی گچساران ساخته شده؛ همان سازندی که «سد گتوند» در شمال خوزستان را از «شاهکار ملی» به «فاجعه ملی» تبدیل کرد. این‌بار نگرانی از شور شدن رودخانه زهره و شوره‌زار شدن شرق خوزستان است.
اشرفی می‌گوید: «حدود ۸۰ هزار هکتار از اراضی پایاب سد چم‌شیر در حوضه رودخانه زهره در خوزستان قرار دارد و اگر شائبه‌های مطرح شده درباره این سد صحت داشته باشد همه این زمین‌ها از بین می‌رود. معتقدیم جلوی ضرر را از هر کجا بگیریم منفعت است. ممکن است این شائبه‌ها اشتباه باشد، اما اگر درست باشد ممکن است مشکلاتی مانند سایر سد‌ها از جمله سد گتوند برای خوزستان ایجاد کند.»
سد چم‌شیر با ۲، ۳ میلیارد مترمکعب حجم مخزن در استان کهگیلویه و بویراحمد، در مرز خوزستان ساخته شده و هم‌اکنون ۹۵ درصد پیشرفت دارد. حدود ۸۴ درصد از اراضی کشاورزی در پایاب سد مربوط به خوزستان در شهرستان‌های بهبهان، هندیجان و امیدیه است که نگرانی از تکرار ماجرای جانمایی اشتباه سد گتوند روی گنبد‌های نمکی سازند گچساران و شور شدن رودخانه کارون را به میان آورده است.
اشرفی می‌گوید: «با توجه به اینکه مخزن سد در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد، مجوز اولیه توسط این استان در دهه ۸۰ صادر شده و موضوع آبگیری نیز از همین استان پیگیری می‌شود، اما با توجه به اینکه خوزستان تحت تاثیر مستقیم اثرات منفی یا مثبت این سد است ما موضوع را با حساسیت دنبال می‌کنیم. البته وزارت نیرو تاکنون نافی مشکلات مطرح شده بوده، ولی ما هنوز به یقین و دلایل قطعی نرسیدیم که نگرانی‌ها را از بین ببرد.»
حالا فعالان محیط‌زیست هم با راه انداختن یک کارزار خواستار توقف آبگیری سد چم‌شیر شده‌اند. هزاران امضا‌کننده این کارزار، که ۳۰ آذر ماه ثبت شده، از معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، رییس کمیسیون اصل ۹۰ قانون اساسی مجلس شورای اسلامی، رییس کمیسیون کشاورزی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی و رییس سازمان بازرسی کل کشور خواسته‌اند آبگیری سد چم‌شیر تا رفع کامل ابهامات زمین‌شناسی و محیط‌زیستی به تعویق افتد.
سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست چهارشنبه در آخرین اظهارنظر خود به خبرنگاران گفته: «ما قبلا هم اعلام کردیم که اجازه گتوند دوم را نمی‌دهیم و مواضع ما همین است تا راستی‌آزمایی انجام شود. کارشناسان ما و وزارت نیرو مشغول کار‌های میدانی هستند و بعد از مشخص شدن نتایج آن اعلام موضع می‌کنیم و هیچ‌گونه آبگیری فعلا انجام نمی‌شود.»
مهرزاد احسانی رییس حوضه رودخانه زهره، جراحی و حوضه‌های جنوبی وزارت نیرو، می‌گوید: «سد چم‌شیر مشکلی از بابت آبگیری ندارد و تاکنون در بررسی‌ها به شواهدی نرسیدیم که باعث توقف یا محدودیت در آبگیری این سد بشود. وقتی سدی مجوز ساخت می‌گیرد به این معنی است که اجازه ساخت و آبگیری دارد و این‌ها از هم منفک نیستند. البته قبل از آبگیری تیمی از متخصصان و نخبگان تعیین و همه گزارش‌ها دراختیارشان قرار می‌گیرد و اگر جمیع نقطه نظرات به گونه‌ای باشد که آبگیری مشکلی ندارد، وزارت نیرو در گام بعدی اجازه آبگیری را خواهد داد که زمان آن متعاقبا اعلام می‌شود.»
حدود ۶۰ درصد از مخزن سد چم‌شیر روی سازند گچی-نمکی گچساران است که در محدوده وسیعی از زاگرس گسترده شده. منتقدان بر این باورند که با انحلال لایه‌های نمک و گچ، شوری آب مخزن سد چندین برابر افزایش یافته و کیفیت آب رودخانه زهره را به‌شدت کاهش می‌دهد.
مجریان سد، اما این را نمی‌پذیرند. احسانی هم این شائبه‌ها را رد می‌کند: «سازند گچساران به خودی خود مساله‌ساز نیست، چراکه سد‌های مارون و کوثر نیز روی این سازند ساخته شده‌اند. آنچه نگران‌کننده بود وجود سازند نمکی و انحلال نمک در آب مخزن و شور شدن آن است که بررسی‌ها نشان می‌دهد در این محدوده گنبد نمکی وجود ندارد.
طی یک دهه گذشته مطالعات زیادی روی این سد انجام شده تا اطمینان حاصل شود که از لحاظ کیفیت منابع آب و زمین‌شناسی مشکلات و عارضه‌ای را ایجاد نکند. برای همین از جا‌های مختلف همچون دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، موسسه تحقیقات آب و مهندسان مشاور و نخبگان کمک گرفته شده است.
مجموع این مطالعات مشکلی را از بابت زمین‌شناسی و مسائل کیفی نشان نداده است. آخرین مطالعات در زمینه منابع آب مربوط به سال ۱۴۰۱ و در مباحث کیفی در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ انجام شده. به این معنی که بخشی از مطالعات تکمیلی در این سال‌ها و برای پاسخ به ابهامات بوده است.» مرکز پژوهش‌های مجلس، اما در گزارش مهر امسال برای «بررسی اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم‌شیر» آمار هیدرولوژیکی مطالعات سد چم‌شیر را مربوط به داده‌های منتهی به سال ۱۳۷۸ دانسته که امکان آبگیری سد را با تردید مواجه کرده است.
این درحالی است که استفاده از آمار سال‌های اخیر که آثار تغییر اقلیم نیز در آن مشهود است، می‌تواند مطالعات و راهکار‌های ارائه شده برای کنترل شوری در مخزن و پایین‌دست رودخانه زهره را دستخوش تغییر کرده و حتی به اصلاح ارقام درنظر گرفته شده برای حقابه محیط‌زیستی منجر شود. در این گزارش اعلام شده «به دلیل حساسیت کیفی نسبت به شوری و نواقص مطالعاتی موجود، انجام عملیات آبگیری سد چم‌شیر در حال حاضر توصیه نمی‌شود.»
رییس حوضه رودخانه زهره همچنین می‌گوید: «همان‌طور که وزارت نیرو به صراحت اعلام کرده، هیچ‌گونه فعالیتی که مخرب محیط‌زیست باشد را نه اجازه اجرا و نه اجازه آبگیری می‌دهیم. از آغاز احداث سد چم‌شیر تاکنون تمام ضوابط و شرایط محیط‌زیستی تحت نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده و همه گزارشات به این سازمان ارائه می‌شد.
این درحالی است که هیچ‌گاه سازمان به‌صورت صریح و روشن به مصداقی نرسیده و به وزارت نیرو هم چیزی اعلام نکرده که این سد مشکلی از جنبه سازند نمکی یا مشکل مشابه دارد.»
رودخانه زهره از استان‌های فارس و کهگیلویه سرچشمه می‌گیرد و بعد از اتصال شاخه خیرآباد به خلیج‌فارس منتهی می‌شود. سد چم‌شیر که برای ساختش ۲۳۰ میلیون یورو هزینه شده، از سال ۷۳ مطرح شد و از سال ۹۳ به صورت جدی ادامه یافت.
مجوز محیط‌زیستی آن نیز در سال ۱۳۸۸ صادر شد. با وجود پیگیری برای گفتگو با جهاد کشاورزی خوزستان، سازمان آب و برق خوزستان و معاون عمرانی استاندار خوزستان درباره وظیفه‌ای که نسبت به حفظ حقوق استان و رفع نگرانی‌ها دارند، هیچ‌کدام از این مدیران حاضر به پاسخگویی نشدند. این درحالی است که برخی کارشناسان در ۶ سال گذشته مخاطرات این سد را در مکاتباتی با سازمان آب و برق خوزستان، استاندار خوزستان و رییس‌جمهوری اعلام کردند که به هیچ‌کدام‌شان توجهی نشد.
حیدر زارعی عضو هیات علمی دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید چمران اهواز نیز معتقد است: «آبگیری سد چم‌شیر باید تا زمان رفع ابهامات متوقف شود. به یاد بیاوریم که اگر سد گتوند آبگیری نشده بود، فقط همان ۳۵۰۰ میلیارد تومان هزینه ساخت باقی می‌ماند، اما با تبعاتی که این سد به دنبال داشت، چندین برابر هزینه برجای گذاشت، به‌طوری که دانشگاه تهران هزینه علاج بخشی این سد را مبلغی حدود ۵ هزار تا ۱۵ هزار میلیارد تومان (با دلار سه هزار تومان) برآورد کرده و به این‌ها باید هزینه‌هایی که شور شدن آب کارون بر کشاورزی و محیط‌زیست خوزستان تحمیل کرده را هم اضافه کنیم. البته هنوز سد گتوند اثر واقعی خود را نشان نداده است.»
این استاد دانشگاه شرایط را برای رودخانه زهره «خطرناک» توصیف می‌کند می‌گوید: «شرایط این رودخانه خاص است و با شوری (EC) بین ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ میکروموس از نظر کیفیت در شرایط حدی است. بنابراین اگر با برآورد‌های اشتباه شوری اضافه‌تری به این رودخانه تحمیل شود، آب آن غیرقابل استفاده می‌شود و شبکه‌های آبیاری در زیدون بهبهان و هندیجان تحت تاثیر قرار می‌گیرند.»
زارعی آمار و اطلاعات رودخانه زهره در مطالعات سد چم‌شیر را مربوط به دهه ۸۰ می‌داند و توضیح می‌دهد: «سازندگان سد چم‌شیر آورد سالانه زهره را ۱، ۷ میلیارد مترمکعب برآورد کرده‌اند که در زمان سیلاب در مخزن سد ذخیره می‌شود و می‌گویند براساس این برآورد‌ها کیفیت زهره بهبود می‌یابد و آب بهتری به خوزستان تحویل می‌دهیم، اما به این توجه نمی‌شود که دیگر زهره چنین آبدهی ندارد و به دلیل خشکسالی و برداشت از منابع آب زیرزمینی در بالادست، آبدهی آن به‌شدت کم شده، به‌طوری‌که اکنون با جریان معکوس آب‌های زیرزمینی مواجه هستیم، بنابراین ادعای بهبود کیفیت آب رودخانه زیر سوال است.»
سدسازی روی رودخانه خیرآباد نیز یکی دیگر از چالش‌هاست. زارعی می‌گوید: خیرآباد رودخانه آب شیرین است و نقش کنترل‌کننده کیفیت زهره را داشته که با احداث سد کوثر و سد خیرآباد که در آستانه اجراست، عملا اثر این رودخانه از بین می‌رود. مساله دیگر اینکه در حال حاضر منشا‌های شوری وجود دارد که عوامل آن دقیقا مشخص نشده. مشاور سد چم‌شیر، این‌ها را شورابه‌های نفتی اعلام کرده که از طریق یکی از گسل‌های عمیق به سطح زمین می‌آید ولی مطالعات دانشگاه شیراز آن را رد کرده است و عملا هنوز به قطعیت مناسبی درمورد منشا این شوری نرسیدیم.»
این عضو هیات علمی دانشگاه چمران همچنین به تفاوت‌های سد چم‌شیر و گتوند اشاره می‌کند: «سد چم‌شیر از نظر وضعیت زمین‌شناسی و لایه‌های سازند گچساران یا منابع آب با سد گتوند متفاوت است. روی رودخانه کارون چند سد دیگر در بالادست گتوند ساخته شده که می‌توان با آن‌ها وضعیت شوری را کنترل کرد. به اضافه اینکه شوری در محدوده سد گتوند یک هزار میکروموس یا کمتر است.
به این معنی که از نظر کیفیت آب، شرایط چم‌شیر خیلی بدتر است و به محض اینکه شوری آب کمی بالا برود، آب رودخانه غیرقابل استفاده می‌شود، بنابراین روی لبه تیغ هستیم. اما به لحاظ زمین‌شناسی و لایه‌های نمکی وضعیت بهتری در سد چم‌شیر نسبت به گتوند وجود دارد. در مخزن سد گتوند لایه‌های نمکی خالص داریم، اما در چم‌شیر لایه‌های نمکی در سطح دیده نمی‌شود ولی سازند گچساران از لایه‌های ژیپس (سنگ گچ)، مارن و آهک است.»
شمارش معکوس برای آبگیری سد چم‌شیر در حالی آغاز شده که مجوز‌های محیط‌زیستی این سد همچنان در ابهام است. این درحالی است که وزیر نیرو مدعی شده «۲۵ جلد گزارش‌های نظارتی برای اجرای این طرح تهیه شده و مرجع نظارت هم خود سازمان حفاظت محیط‌زیست است.» آیا سد چم‌شیر به سرنوشت گتوند دچار می‌شود؟
