پهپاد‌ها چگونه به ابزاری برای سرکوب سیاسی بدل شدند؟

فرارو- محمد مهدی حاتمی؛ «پهپاد» (پرنده هدایت پذیر از دور) که ترجمه فارسی عبارت Unmanned aerial vehicle است، تاریخچه به نسبت بلندی دارد، اما هنوز هم در زمره آن دسته فناوری‌ها قرار ندارد که همه گیر شده باشند

به گزارش فرارو، ردپای نخستین پهپاد‌ها را می‌توان حتی پیش از قرن بیستم هم پی گرفت، یعنی زمانی که حتی هواپیما هم اختراع نشده بود و بالن تنها وسیله ساخت انسان بود که می‌توانست طولانی مدت در هوا بماند. ارتش آمریکا هم در جریان جنگ ویتنام، نمونه‌هایی بسیار ساده از پهپاد‌ها را به کار گرفت که بنیانی شدند برای ساخت پهپاد‌های امروزی.

پهپاد در مقام سلاح

اما نخستین بار در جریان جنگ خلیج فارس (سال ۱۹۹۱ میلادی) علیه عراق بود که آمریکا به شکلی گسترده از پهپاد‌ها استفاده کرد. در آن زمان، تقریبا هیچ کشور دیگری فناوری پهپادی (دست کم در ابعاد آمریکا) را نداشت.

پهپاد‌های نظامی آمریکایی، بعد‌ها در جریان حمله به افغانستان (سال ۲۰۰۱ میلادی) حمله دوم به عراق (در سال ۲۰۰۳ میلادی) و بمباران موردی در خاک پاکستان هم به وفور مورد استفاده قرار گرفتند.

ایران هم از زمان جنگ با عراق تولید پهپاد‌های نظامی را در دستور کار قرار داد، اما کمابیش از زمان جنگ عراق (در سال ۲۰۰۳ میلادی یا ۱۳۸۱ خورشیدی) بود که سرمایه گذاری گسترده تری در زمینه پهپاد‌های نظامی صورت داد.

رقبایی مانند ترکیه (که امروز از مدعیان حوزه پهپاد در جهان است) بسیار دیرتر از ایران کار را شروع کردند و حالا پهپاد‌های معروف «بایراکتار تی بی ۲» (یا همان بیرقدار) را به کشور‌های مختلف در جهان صادر می‌کنند.

امروز در جریان جنگ اوکراین مشخص شده که توانایی پهپادی ابرقدرتی نظامی مانند روسیه، به مراتب کمتر از آن چیزی است که ادعا می‌شد و پهپاد‌های روسی در مقابل پهپاد‌های ترکیه‌ای کاری از پیش نمی‌برند. همین پهپاد‌ها بودند که جریان جنگ «قره باغ» را به نفع جمهوری آذربایجان تغییر دادند و به گواهی آمار‌هایی که باکو اعلام کرد، بین یک تا ۲ میلیارد دلار به تجهیزات نظامی ارمنستان آسیب وارد کردند. اما آیا پهپاد‌ها موارد مصرف دیگری (به جز حوزه نظامی) هم پیدا کرده اند؟

پهپاد‌های تجاری: از تاکسی تا تحویل دهنده بار

جالب توجه‌ترین موارد مصرف پهپاد‌های غیرنظامی در حوزه تجارت هویدا شده است. در سال‌های اخیر، شرکت‌هایی مانند «آمازون»، سرمایه گذاری گسترده‌ای برای تحویل بار توسط پهپاد‌ها انجام داده اند که نه فقط سرعت تحویل بار توسط این شرکت را به شکلی قابل توجه بالا می‌برد، که هزینه‌ها را هم به شکلی غیر قابل باور کاهش خواهد داد. (فقط به صرفه جویی در مصرف سوخت و هزینه‌هایی که جا به جایی یک کالا در شبکه پستی بر جای می‌گذارد فکر کنید.)

تاکسی‌های پرنده هم فرزند مستقیم همین روند بوده اند و اکنون شرکت‌های بزرگی در سراسر جهان به دنبال ساخت و توسعه تاکسی‌هایی هستند که به طور مستقیم از فناوری پهپاد‌ها (یا دقیق تر، فناوری «کوادکوپترها») بهره گرفته اند.

«بلومبرگ» همین اواخر گزارش داده بود که شرکت‌هایی مانند «هیوندای» (غول خودروسازی کره جنوبی) و «امبرائر» (سازنده هواپیما در برزیل)، در زمره شرکت‌هایی هستند که به زودی تاکسی‌های پرنده را در ابعاد تجاری روانه بازار‌ها خواهند کرد. «بی بی سی» هم گزارش داده بود که تاکسی‌های پرنده ممکن است تا ۳ سال دیگر (۲۰۲۵ میلادی) همه گیر شده باشند.

مراقب زمین هایت باش!

یکی دیگر از کارکرد‌های پهپاد‌های غیرنظامی (عمدتا در قالب کوادکوپترها)، پایش زمین‌های کشاورزی از آسمان است. زمین‌های بزرگ کشاورزی، نیازمند سرکشی دائمی هستند تا بروز هر مشکلی در آن‌ها به سرعت حل و فصل شود.

پهپاد‌ها می‌توانند این کار را با سهولت و هزینه بسیار پایین تری انجام دهند و به همین دلیل، همین حالا از پهپاد‌ها در زمین‌های کشاورزی با ابعاد بزرگ استفاده می‌شود. سمپاشی با پهپاد‌های کوچک هم می‌تواند هزینه این کار در حوزه کشاورزی را به شدت کاهش دهد، چرا که سمپاشی هوایی (با استفاده از هواپیما) چیزی نیست که همه کشاورزان از پسِ هزینه‌های آن بربیایند.

با این همه، از پهپاد‌های کوچک می‌توان برای سمپاشی در زمین‌های کشاورزی کوچک هم استفاده کرد و علاوه بر این، حتی دامدارانی که تعداد بسیار زیادی دام در اختیار دارند (از جمله دامداران بسیار بزرگ در کشور‌هایی مانند استرالیا) از پهپاد‌ها برای نظارت بر دام‌ها در محدوده چرای آن‌ها هم استفاده می‌کنند.

سرکوب از آسمان

اما پهپاد‌ها به همین سرعت پای خود را به حوزه سرکوب سیاسی هم باز کرده اند. استفاده از پهپاد‌ها برای پایش جمعیت‌های انسانی در زمان بروز تجمعات سیاسی حالا در برخی کشور‌ها کلید خورده و از آنجا که این کار پیش از این با هلیکوپتر انجام می‌شد و هزینه بسیار بالایی داشت، حالا کشور‌های بیشتر و بیشتری به دنبال چنین استفاده‌ای از پهپاد‌ها هستند.

نشریه انگلیسی «گاردین»، حدود یک سال پیش گزارش داده بود که پلیس بریتانیا برای پایش وضعیت تظاهرات در حمایت از جنبش «جان سیاه پوستان مهم است» (Black Lives Matter)، از پهپاد استفاده کرده است.

چین: داستانی علمی-تخیلی، واقعیت پیدا می‌کند

اما زمانی که کار به سرکوب می‌رسد، چینی‌ها ظاهرا پیشتاز هستند. پس از بروز همه گیری کرونا، گزارش شده بود که دولت چین به دنبال فناوری‌هایی برای تشخیص چهره افراد حتی از پشت ماسک است و ظاهرا در این زمینه موفقیت‌هایی هم به دست آورده است.

به دنبال قرنطینه سراسری در روز‌های اخیر در چین (که ابرشهرِ شانگ‌های را هم در برگرفته) تصاویر و فیلم‌های دیگری هم در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد که نشان می‌داد پلیس چین از پهپاد‌ها برای تذکر به مردم هم استفاده می‌کند!

در یکی از این فیلم ها، پهپاد‌های چینی در آسمان شانگ‌های به چشم می‌خوردند که با استفاده از بلندگو به مردم هشدار می‌دادند که از بالکن‌های خود آواز نخوانند!

ماجرا از این قرار بود که شهروندانِ چینی که به ناگهان با دستور دولت برای ماندن در خانه مواجه شده بودند و تحت هیچ شرایطی مجاز به خروج از خانه نبودند، در بالکن‌ها تجمع می‌کردند و آواز می‌خواندند تا به نوعی اعتراض شان را به شرایط جدید نشان بدهند.

جان کلام اینکه پهپاد‌ها روز به روز کارکرد‌های بیشتری پیدا می‌کنند و باید آن‌ها را جدی گرفت. در این شرایط، به روز شدن قوانین و پرواز ساده‌تر پهپاد‌ها در آسمان شهر‌های ایران هم باید جدی گرفته شود.

اکنون پرواز پهپاد‌های شخصی که عمدتا برای تصویربرداری از مراسم عروسی و مانند این‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، با ممنوعیت کامل در ایران مواجه هستند و این موضوع به دلیل نگرانی‌های نظامی قابل درک هم هست. با این همه، به جای مقابله با فناوری، باید دیر یا زود آن را قانون‌مند کرد.