معاملات الگوریتمی در بورس چرا ممنوع شد؟

فرارو- معاملات الگوریتمی در بورس اگرچه ممنوع شده، اما از همان زمان انتشار خبر همه دست به‌کار شده‌اند تا با جستجو در گوگل بفهمند الگوریتم چیست و معاملات الگوریتمی چطوری و توسط چه کسانی رقم می‌خورده است. این دسته معاملات تقریبا از دو سال پیش سروکله‌شان در بورس پیدا شد. زمانی که هوش مصنوعی یا همان ربات‌ها در اولین دوره مسابقات معاملات الگوریتمی اجازه فعالیت در بازار سرمایه را پیدا کردند و بر اساس قواعدی که به آن‌ها آموزش داده شده بود، به خرید و فروش سهام پرداختند. حالا آن‌ها به‌عنوان یکی از مقصر‌های اصلی رفتار غیرعادی در بازار شناخته می‌شوند و جلوی فعالیت آن‌ها گرفته شده است. البته ممنوعیت فعلی موقتی است و ممکن است با تغییر شرایط شاهد بازگشت معاملات الگوریتمی باشیم.

مداخله سازمان بورس به نفع سهامداران خرد
ممنوعیت معاملات الگوریتمی باعث می‌شود دیگر هیچکس نتواند چند سفارش با مبلغ کمتر از ۵۰۰ هزار تومان ارسال کند و جلوی تقسیم سفارش‌های فروش گرفته شود. دو سه روز پیش از این تصمیم برخی فعالان بورس اتفاقات روز‌های اخیر بازار را گردن معاملات الگوریتمی انداختند و اعتقاد داشتند ربات‌ها باعث ایجاد رِنج منفی می‌شوند. رِنج منفی در اصطلاح بورس‌باز‌ها به معاملاتی گفته می‌شود که در چند ثانیه با حجم بسیار بالا انجام می‌شوند و یک نماد را از صف خرید به صف فروش می‌کشانند. چنین اتفاقی عموما برای نماد‌هایی می‌افتد که حجم معاملات کمی دارند یا صف آن‌ها چندان پرحجم نیست. مدیریت نظارت بر بورس‌ها در واکنش به همین موضوع، به شرکت‌های کارگزاری اعلام کرد دسترسی مشتریانی که امکان انجام معاملات الگوریتمی را دارند، تا اطلاع ثانوی غیرفعال شود. همچنین تقسیم سفارشات به هر روشی در سمت فروش ممنوع است.

 

در اطلاعیه‌ای جداگانه کارگزاری‌ها به مشتریانشان اعلام کرده‌اند که بر اساس ابلاغیه شرکت بورس تهران، ارسال سفارش فروش با ارزش کمتر از ۵۰۰ هزار تومان تخلف محسوب می‌شود. در صورتی که کل ارزش دارایی مشتری در یک نماد کمتر از ۵۰۰ هزار تومان باشد، صرفا می‌تواند یک سفارش فروش و به ارزش کل دارایی ارسال کند. در غیر این صورت مشمول تخلف معاملاتی خواهد شد. با این حساب اگر دارایی‌تان در یک نماد کمتر از ۵۰۰ هزار تومان باشد صرفا یک بار می‌توانید کل سهامتان را بفروشید.

معاملات الگوریتمی چیست؟
شاید باورش سخت باشد، اما نصف معاملات بورس آمریکا را ربات‌ها انجام می‌دهند. منظورمان ربات‌هایی که پای سیستم نشسته‌اند و خرید و فروش می‌کنند نیست، منظور هوش مصنوعی است که بر اساس آموزش‌هایی که دیده، دست به معامله سهام می‌زند. از نظر نحوه عملکرد، ربات‌های معاملات الگوریتمی به چند دسته تقسیم می‌شوند. بعضی از آن‌ها حکم هشدار را دارند. برای مثال اینطور آموزش دیده‌اند که وقتی تحلیل تکنیکال یک سهم خبر از ارزندگی آن داد و سیگنال خرید داشت، آن را به صاحبشان اطلاع می‌دهند. برخی دیگر ربات‌های معامله‌گر هستند که بدون دستور اپراتور دست به خرید و فروش بر اساس سیگنال‌های تحلیل تکنیکال می‌زنند.

 

در این بین گروه از معاملات الگوریتمی با در نظر گرفتن توانی که در تغییر روند بازار دارند معامله و نوسان‌گیری می‌کنند. بعضی دیگر در زمینه آربیتراژ فعال هستند. برای مثال زمانی که اختلاف زیادی بین قیمت پیشنهادی خرید و فروش به وجود می‌آید، آن‌ها وارد عمل می‌شوند تا از این اختلاف سود کسب کنند. برای همین به طور کلی صرفا بر اساس اطلاعات تابلو و قواعد ریاضی تصمیم به خرید و فروش می‌‎گیرند و تنها هدفشان کسب بازدهی بیشتر است. باید توجه داشته باشید که اپراتور‌ها بر اساس دستورالعمل سازمان بورس اجازه ایجاد تغییر در الگوریتم‌ها را ندارند و فعالیت ربات‌ها بدون دخالت انسان و صرفا بر اساس قواعدی که از پیش تعیین شده و به تایید سازمان بورس رسیده است، خواهد بود.

معاملات الگوریتمی در بورس کشور‌های توسعه یافته برای خودشان برو بیا دارند، اما عمرشان در بازار ایران به بیشتر از دو سال نمی‌کشد. تقریبا از سال ۹۷ معاملات الگوریتمی پا به بازار سرمایه گذاشتند. آن هم توسط خود سازمان بورس با مسابقه‌ای که بین برنامه‌نویس‌ها برای معاملات الگوریتمی برگزار شد. بعد از پایان دومین دوره مسابقه معاملات الگوریتمی، یعنی تقریبا بهمن‌ماه ۹۸ شرایط برای ربات‌ها جدی‌تر شد و گفته می‌شود کارگزاری‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری برای کسب بازدهی بیشتر سراغ معاملات الگوریتمی رفته‌اند. بر اساس آخرین اطلاعات، یاسر فلاح، مدیر سابق روابط عمومی سازمان بورس در پایان بهمن‌ماه سال گذشته گفته حدود هشت درصد از معاملات بورس توسط معاملات الگوریتمی انجام می‌شود. این عدد احتمالا تا زمان خبر ممنوعیت معاملات الگوریتمی افزایش پیدا کرده باشد.

دلیل ممنوعیت معاملات الگوریتمی
هوش مصنوعی معاملات الگوریتمی چیزی درباره اتفاقات پیرامونشان نمی‌دانند. اگر یک روز کارخانه‌ای اعلام ورشکستی کند، شرکتی قرارداد جدید امضا کند یا قیمت فروش محصولات یک شرکت افزایش پیدا کند، ربات‌ها متوجه نخواهند شد. آن‌ها احساس ندارد و شرایط روز بازار را درک نمی‌کنند. نمی‌دانند زمانی که همه چشم انتظار حقوقی‌ها و سهامداران عمده برای حمایت از بازار هستند نباید دست به فروش بزنند. شاید همین جمله آخر برای ممنوعیت فعالیت معاملات الگوریتمی کافی باشد.

یکی از تهدید‌های معاملات الگوریتمی که حتی پیش از ورودشان به بازار توسط برخی کارشناسان هشدار داده شده بود، افزایش نوسانات بازار است. چراکه این ربات‌ها سهامدار بلندمدت نیستند و با تحلیل تکنیکال نقاط ورود و خروج به یک نماد را شناسایی می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود ربات‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت باشند و بعد از کسب سود مورد نظر سهام را بفروشند. در برخی موارد که معاملات الگوریتمی دست به نوسان‌گیری می‌زنند، ممکن است فعالیت آن‌ها مانع رشد بازار شود. چراکه اغلب آن‌ها بر اساس بازار‌های جهانی تربیت شده‌اند. در آن بازار‌ها سود دو سه درصدی در یک هفته می‌تواند بازدهی ایده‌آلی باشد، در حالی که در بازار پرنوسانی مثل بورس تهران چنین نوساناتی چندان چشمگیر نیست. ربات‌ها بعد از خرید سهام و کسب تنها چند درصد بازدهی دکمه فروش را فعال می‌کنند و از سهم خارج می‌شوند. این اتفاق در مدت اخیر برای بورس خیلی گران تمام شده.

 

در یک ماه گذشته دست کم چهار مرتبه شاخص بورس نسبت به مقاومت‌های مختلف واکنش نشان داده و بعد از توقف ریزش به مدار صعودی برگشته است، اما در کمتر از چند روز دوباره فشار فروش افزایش پیدا کرده و روند بازار منفی شده. برخی این اتفاقات را حاصل رفتار هیجانی تازه‌وارد‌های بورس می‌دانند، اما بعضی دیگر اعتقاد دارند حتی تازه‌وارد‌ها هم در چنین بازاری فروشنده نیستند و انگشت اتهام را به سمت معاملات الگوریتمی نشانه می‌روند. حالا با توقف فعالیت ربات‌ها باید ببینیم آیا تلاش‌ها برای بازگشت روند صعودی نتیجه می‌دهد یا معاملات الگوریتمی صرفا قربانی یک سوتفاهم شده‌اند؟ در صورتی که این اتفاق بیافتد، می‌توانیم بگوییم اطلاعیه جدید سازمان بورس به سود سرمایه‌گذار‌های خرد تمام خواهد شد.

چه‌کسانی از معاملات الگوریتمی استفاده می‌کنند؟
شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری، سبدگردان‌ها، صندوق‌ها و... مشتری اصلی معاملات الگوریتمی هستند. البته بعضی سرمایه‌گذار‌های بزرگ حقیقی هم سراغ ربات‌های معامله‌گر می‌روند. زمانی را در نظر بگیرید که شما پولتان را به شرکت‌های سبدگردانی می‌سپارید تا برایتان سهام خرید و فروش کنند.

 

بعضی از این شرکت‌ها علاوه بر تحلیل‌گران و کارشناسانی که دارند، بخشی از دارایی شما را به نوسان‌گیری با معاملات الگوریتمی برای کسب بازدهی بیشتر می‌سپارند. با توقف دسترسی معاملات الگوریتمی، احتمالا دیگر شرکت‌های بزرگ نتوانند مثل گذشته دست به نوسان‌گیری بزنند و این موضوع در بازدهی سرمایه‌گذاری آن‌ها تاثیرگذار خواهد بود.

نظر مخالفان ممنوعیت معاملات الگوریتمی
کارشناسان نظرات مختلفی درباره ممنوعیت معاملات الگوریتمی دارند. بعضی از آن‌ها این تصمیم را به نفع بازار می‌دانند، اما بعضی دیگر اعتقاد دارند چنین تصمیمی نمی‌تواند تاثیری در روند بازار داشته باشد. چراکه ربات‌ها عامل ریزش بازار نیستند. یکی از آن‌ها می‌گوید روزی سهام عدالت مقصر ریزش بازار شناخته می‌شود، فروش آن را ممنوع می‌کنند. یک روز دیگر حقوقی‌ها عامل ریزش معرفی می‌شوند، معاملاتشان را باطل می‌کنند. حالا هم نوبت به معاملات الگوریتمی رسیده تا همه تقصیر‌ها را گردن آن بیاندازیم. برخی اعتقاد دارند معاملات الگوریتمی نه‌تن‌ها در ریزش بازار نقشی ندارد، بلکه به عنوان ابزاری برای کاهش ریسک معاملات استفاده می‌شود.

 

آن‌ها می‌گویند مخالفت با معاملات الگوریتمی درست مثل جلوگیری از فعالیت استارتاپ‌ها است و مخالفان فناوری، معاملات الگوریتمی را متوقف کرده‌اند. بعضی دیگر می‌گویند چطور تا همین چند ماه پیش موقع برگزاری لیگ و مسابقات، مسئولان درباره مزایای معاملات الگوریتمی سخنرانی می‌کردند و از بازدهی ۳۴ درصدی در شش هفته از زمستان ۹۸ می‌گفتند و حالا این معاملات را مقصر ریزش می‌دانند؟ مخالفان تصمیم سازمان بورس می‌گویند این ممنوعیت نمی‌تواند تاثیری در بازگشت روند صعودی به بازار داشته باشد و صرفا محدود کردن فعالیت شرکت‌های سرمایه‌گذاری و همچنین کاهش بازدهی آن‌ها را در پی خواهد داشت.