آیت‌الله یوسف صانعی؛ کارنامه و زندگی فقیه اصلاح‌طلب

فرارو- دفتر آیت الله یوسف صانعی از مراجع تقلید در اطلاعیه‌ای خبر درگذشت ایشان را تائید کرد. در این اطلاعیه از آیت الله صانعی به عنوان فقیه "نواندیش" و "بقیة السلف شاگردان حضرت امام خمینی" یاد شده است.

به گزارش فرارو، این مرجع تقلید شیعه، شامگاه پنج شنبه، در اثر زمین خوردگی مبتلا به شکستگی لگن و استخوان دست شد که بلافاصله به بیمارستان نکوئی قم منتقل و بستری شد و قرار بود امروز تحت عمل جراحی قرار گیرد که هنگام اذان صبح دار فانی را وداع گفت. با درگذشت آیت الله صانعی تا لحظه تنظیم این گزارش برخی علما و سیاستمداران پیام‌های تسلیتی در این باره صادر کرده اند. بیشتر این پیام‌های از سوی جریان‌ها و شخصیت‌های دینی و سیاسی اصلاح طلب بوده است. حسن روحانی رییس جمهور در این باره پیام تسلیتی صادر کرد. 

سید حسن خمینی در پیامی درباره آیت الله صانعی نوشته است: «شجاعت و کیاست همراه با دیانت و عشق به اهل بیت و امام راحل از ایشان عالمی آگاه به زمان ساخته بود.»

آیت الله موسوی بجنوردی از او با صفات فقیه "بزرگوار"، "بزرگ" و "نوآور" یاد کرده است.

اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهور در پیامی ضمن تسلیت، نوشت: "آن مرجع فقید همیشه و همه جا شیفته و مدافع اندیشه‌های راه گشای امام راحل (ره) بود و نسبت به درد‌ها و رنج‌های اقشار مختلف مردم حساس و به مسائل زمانه و جامعه خود آشنا بود. "ی

معصومه ابتکار معاون رییس جمهور از آیت‌الله صانعی به عنوان "مرجعی بزرگ و پیشرو با احکام و نظریات مترقی در زمینه‌هایی مانند حقوق زن ومحیط زیست" یاد کرد.

 

علی مطهری فرزند شهید مطهری هم در پیامی با اشاره به اینکه آیت الله صانعی فقیهی "خوشفکر" و "روشن‌بین" بوده نوشت: «ایشان در تبیین اصل ولایت فقیه، آن را منافی با آزادی بیان و حقوق اساسی مردم نمی دانست.»

محمد رضا عارف هم در بیانیه‌ای درباره صانعی نوشت: "وجود شخصیت‌های بزرگی، چون آیت‌الله صانعی برای نسل جوان این کشور بسیار ارزشمند است چرا که آنان را به برخوردی عمیق‌تر با نیازهایشان برای بهره مندی از پشتوانه‌های روحانیت آگاه متقاعد می‌کند. "

حزب اعتماد ملی درباره این مرجع شیعه نوشته است: "او به‌عنوان مرجع تقلید مردمی، مبارزی خستگی‌ناپذیر، مجاهد فی سبیل‌الله و انسانی وارسته و حق‌جو، همواره در طرف مردم ایستاد. "

محسن هاشمی رییس شورای شهر تهران هم آیت‌الله صانعی را مرجع تقلیدی "نواندیش"، "ساده زیست"، "مورد رجوع نخبگان" و با "تواضعی مثال زدنی" دانست.

محمد خاتمی، هادی خامنه ای، علی یونسی و دیگر چهره های اصلاح طلب نیز در این باره پیام‌هایی صادر کردند.

با این حال در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی دیدگاه‌های متناقضی درباره آیت‌الله صانعی وجود دارد. برخی نقش او در دهه شصت و اتفاقات رخداده در آن زمان را نقد می‌کنند و برخی رویکرد حمایتی او از اصلاح‌طلبان را نقد می‌کنند و حتی صلاحیت او برای مرجعیت را زیر سوال می‌برند.

یوسف صانعی، در سال ۱۳۱۶ش در روستای نیک‌آباد (ینگ‌آباد) از توابع «جرقویه» در استان اصفهان به دنیا آمد.

اودر سال ۱۳۲۵ وارد حوزه علمیه اصفهان شد و پس از گذراندن دروس مقدمات و کسب فیض از محضر علمای آن حوزه، در سال ۱۳۳۰ برای ادامه تحصیل، رهسپار حوزه علمیه قم شد. استعداد زیاد و جدّیت فراوان وی، باعث شد که از همان زمان، در زمره طلاّب موفّق و مورد توجّه و علاقه بزرگان حوزه در آن زمان قرار گیرد. او در امتحانات سطوح عالی حوزه در سال ۱۳۳، رتبه اول را احراز نمود و مورد تشویق مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی قرار گرفت.

از همین سال بود که با توجّه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد درس خارجِ حضرت امام خمینی (ره)، در آن شرکت نموده، توانست با نبوغ و جدّیت خود، تا سال ۱۳۴۲ به‌طور مستمر از حوزه درس اصول و فقه و مبانی مُتقن حضرت امام بهره برده، در زمره شاگردان برجسته ایشان قرار گیرد.

او علاوه بر سال‌ها تلمّذ در حوزه درس حضرت امام راحل (ره)، از محضر اساتید بزرگی، چون آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله محقّق داماد و آیت‌الله اراکی نیز بهره برده و از سال ۱۳۵۴، رسماً تدریس خارج فقه را با کتاب زکات در مدرسه حقّانی (شهیدین) شروع نمود که تقریرات آن درس به قلم دو تن از شاگردانشان، موجود است.

طبعا آیت الله صانعی که از شاگردان امام خمینی بود پیش از انقلاب وارد فعالیت‌های سیاسی شد البته این فعالیت‌ها او را در زمره روحانیون تراز اول انقلاب قرار نمی‌داد و فعالیت‌های سیاسی او پیش از انقلاب گسترده نیست. 

صانعی نقل می‌کند که با شروع مبارزات امام خمینی علیه حکومت شاهنشاهی، در خدمت امام بوده است، با این حال، خود را از حلقه‌های سوم و چهارم مبارزه می‌داند که بیشتر در کار‌های علمی مبارزات، سهم داشت. نویسندگان مؤسسه فقه الثقلین که تحقیق و تدوین کتاب‌ها و نظرات آیت‌الله صانعی را انجام می‌دهند، اغلب فعالیت‌های پیش از انقلاب او را فرهنگی و تبلیغی دانسته‌اند؛ البته امضای یوسف صانعی بر بیش از ۳۰ اعلامیه رسمی پیش از انقلاب در دفاع از امام خمینی و علیه حکومت پهلوی وجود دارد. او همچنین به مدت کوتاهی در سال ۱۳۵۷ش بازداشت شد.

صانعی یکی از شاگردان محبوب امام خمینی بود. او ذوب در بنیانگذار انقلاب اسلامی بود و امام خمینی را شخصیت ممتاز تاریخ اسلام معرفی می‌کرد که هم فقیه و عارف و هم فیلسوف و مبارز بود. او همچنین امام خمینی را صاحب مقام «فنا فی الله» می‌دانست. امام خمینی هم زمانی  درباره صانعی گفته بود که مثل یک فرزند برای اوست. امام خمینی در سخنرانی دیگری صانعی را مردی فاضل و عالم معرفی می‌کند که سال‌ها او را از نزدیک می‌شناسد.

آیت‌الله صانعی پس از انقلاب اسلامی در مسئولیت‌هایی گماشته شد. در اسفند ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی به عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان منصوب گردید. او تا دی ماه ۱۳۶۱ در این مسئولیت بود. از دی ماه ۱۳۶۱ش تا تیر ۱۳۶۴ش دادستان کل کشور بود. اما در این سال استعفا داد، می‌گویند استعفای او به خاطر دیدگاه‌های فقهی متفاوتش بوده است. یوسف صانعی در دوره‌ای از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.

صانعی نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس خبرگان رهبری بود که بیش از دو میلیون رای آورد. او همچنین در دوره‌ای امام جمعه شهر قم بود. عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام و نمایندگی امام خمینی در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی از دیگر مسئولیت‌های او بود.

اما پس از رحلت امام خمینی مسئولیت‌های آیت الله صانعی نیز کاهش یافت او هم بیشتر به ورود به مسائل حوزوی و علمی تمایل نشان داد تا فعالیت‌های سیاسی. با این حال آیت‌الله صانعی برخلاف آیت‌الله منتظری از رهبری آیت‌الله خامنه‌ای حمایت کرد. 

آیت‌الله صانعی در سال ۱۳۷۲ش رساله عملیه خود را منتشر کرد و رسما اعلام مرجعیت کرد. او که در آن مقطع مرجعی جوان بود با دیدگاه‌ها و مواضع متفاوتش مورد توجه بخشی از جامعه قرار گرفت، به ویژه چپ گرایان آن روز و اصلاح‌طلبان امروز با رویکرد و مواضع صانعی قرابت فکری داشتند و او کم کم به عنوان فقیهی "نواندیش" و "متفاوت" به شهرت رسید. در همین راستا بیشتر مقلدانش نیز از اصلاح‌طلبان جوان بودند.

صانعی در رخداد‌های سیاسی جانب اصلاح‌طلبان را می‌گرفت، در انتخابات‌ها هم از نامزدهای اصلاح‌طلب حمایت می‌کرد. او در انتخابات سال ۸۸ از منتقدان جدی محمود احمدی نژاد بود و پس از انتخابات نیز از معترضان حمایت کرد. در جریان همین حمایت‌ها بود که جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در دی ماه سال ۱۳۸۸ در پاسخ به سؤالی که از مرجعیت آیت‌الله صانعی پرسیده بودند؛ او را فاقد ملاک‌های لازم جهت مرجعیت معرفی کرد.

با این حال برخی مراجع همچون مکارم شیرازی، نوری همدانی و موسوی اردبیلی اعلام کردند که اگر تقلید از آیت‌الله صانعی با عِلم بوده، ادامه تقلید اشکال ندارد.

انتقادات و حملات به آیت الله صانعی در سال ۸۸ آنقدر اوج گرفت و عده‌ای از مخالفانش یک سال بعد به بیت او حمله کردند. پس از سال
آیت‌الله صانعی از جمله روحانیونی بود که طعم فقر را چشیده و شروع زندگی متاهلی اش هم با فقر همراه بوده است. گفته می‌شود در آغاز زندگی مشترک همسرش با بافتن وسائل سنتی، اجاره ماهیانه خانه‌شان را پرداخت می‌کرد. او نیز به درس و گذراندن دوران طلبگی مشغول بوده است. آیت الله صانعی یک دختر و دو پسر دارد. همسرش، خانم شفیعی نیز در سال ۹۰ از دنیا رفت.

مرگ همسر برای آیت‌الله صانعی بسیار سخت بود، در جریان مرگ همسر  تصاویری از چشمان اشکبار، بی تابی و گریه‌های او منتشر شد که مورد توجه افکار عمومی و رسانه‌ها قرار گرفت؛ و اصلاح‌طلبان این تصاویر از یک مرجع تقلید را نادر ارزیابی کردند و تحلیل‌ها درباره آن نوشتند و آن را ناشی از دیدگاه‌های متفاوتش دانستند.

 

حسن صانعی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام برادر اوست. 

کتاب‌هائی مانند رساله توضیح المسائل، استفتائات قضایی در ۲جلد، مجمع المسائل در ۳جلد و... از آثار یوسف صانعی است. بیشتر نظرات وی توسط موسسه فقه الثقلین تدوین و چاپ شده است که یکی از آن‌ها مجموعه فقه و زندگی است.

طرفداران آیت‌الله صانعی او را فقیهی نو اندیش و متفاوت می‌دانند، این دیدگاه ناشی از فتوا‌ها و دیدگاه‌های متفاوت او نسبت به دیگر فقهاست. این طیف آیت‌الله صانعی را پل ارتباطی دنیای مدرن و فقاهت دانسته‌اند که بر اساس منابع اسلامی و با توجه به اقتضائات مدرن فتوا داده است. اما منتقدانش می‌گویند برخی نظرات او "َشاذ" است. برخی نظرات فقهی صانعی، قائلی در تاریخ شیعه ندارد و برخی نیز تنها تعداد اندکی از علماء بدان معتقد بوده‌اند؛ از این‌رو برخی محققان این فتوا‌ها را فتاوای شاذ دانسته‌اند؛ و تعدادی از نظرات فقهی او مورد مناقشه و مخالفت بسیار قرار گرفته است.

صانعی در حوزه مسائل زنان نظرات متفاوتی با نظر مشهور فقها ارائه داده است. از جمله: اگر زن مهریه خود را ببخشد و تقاضای طلاق نماید، بر مرد واجب است او را طلاق دهد. از نظر او با نبود پدر، مادر بر طفل و اموال او ولایت دارد و ولایت او بر ولایت پدربزرگ مقدم است. وی در مرجعیت دینی و قضاوت، مرد بودن را شرط نمی‌داند.

آیت‌الله صانعی، سن بلوغ دختران را سیزده سالگی دانسته است. صانعی معتقد بود قصاص مرد و زن تفاوتی با یکدیگر ندارد و مرد را به جهت قتل زن قصاص می‌کنند بدون اینکه دیه‌ای پرداخت گردد.

آیت‌الله صانعی درباره رابطه اسلام و دموکراسی می‌گوید: "اسلام عین دموکراسی و دموکراسی عین اسلام است. از نظر ما دموکراسی به این معناست که در حکومت اسلامی همه چیز با رای مردم است و اگر مشکلاتی بروز و ظهور می‌کند به دلیل عمل نکردن به دموکراسی اسلامی است و در حقیقت مشکل امروز در اجراست، چون آزادی هیچ‌گاه به دین اسلام لطمه نمی‌زند. "