چه کسی در برابر کرونا مصونیت دارد؟

فرارو- از جمله ابهامات موجود درباره Covid-۱۹، این است که چگونه سیستم ایمنی بدن انسان در برابر آن واکنش نشان می‌دهد و این امر در خصوص گسترش بیماری، چه معنایی می‌تواند داشته باشد. پس از ابتلا به هر بیماری، مصونیت بدن در برابر آن می‌تواند به طور کامل و مادام العمر ادامه یابد و یا اینکه در همان لحظه دفع بیماری، از میان برود. با این وجود، تاکنون، تنها اطلاعات اندکی در مورد مصونیت از کروناویروس SARS-CoV-۲ که باعث Covid-۱۹ می‌شود، وجود دارد. «مارک لیپسیچ»، اپیدمیولوژیست و متخصص بیماری‌های همه گیر، طی مقاله‌ای که در نشریه نیویورک تایمز منتشر شده، بر لزوم مطالعه دقیق سیستم ایمنی بدن در برابر کروناویروس جدید پرداخته است.

حال در چنین شرایطی، دانشمندان و محققان چه کاری می‌توانند انجام دهند؟ به نظر می‌رسد در گام نخست، بهترین راه ساخت یک مدل مفهومی است که بر اساس آن، با استفاده از دانش فعلی در مورد سیستم ایمنی بدن و اطلاعات مربوط به کروناویروس ها، جنبه‌های مختلف این بیماری بررسی و پیامد‌های آن رصد شود. در مرحله بعد نیز دانشمندان باید تلاش کنند تا با مشاهده و آزمایش مکرر، نتایج این یافته‌ها را بهبود بخشند.

سناریوی ایده آل - یعنی به محض آلوده شدن، فرد کاملاً در برابر آن مصون است - برای تعدادی از عفونت‌ها صادق است. «پیتر پانوم»، پزشک دانمارکی، هنگام بازدید از جزایر فارو (بین اسکاتلند و ایسلند) هنگام شیوع یک اپیدمی در سال ۱۸۴۶، این بیماری را سرخک تشخیص داد و متوجه شد که ساکنان بالای ۶۵ سال که در طول شیوع قبلی در ۱۷۸۱ زنده مانده بودند، در برابر این بیماری مصون بودند. این مشاهدات چشمگیر به راه اندازی زمینه‌های ایمونولوژی و اپیدمیولوژی کمک کرد و از آن زمان، مانند بسیاری از رشته ها، جامعه علمی شروع به کشف پیچیدگی‌های آن کرد.

یکی از نمونه‌های «پیچیده تر» این شاخه از علم، مصونیت بدن در برابر عفونت‌های ویروسی کروناویروس‌ها است. گروه بزرگی از ویروس‌ها که بعضی اوقات از حیوانات به انسان منتقل می‌شوند. SARS-CoV-۲ سومین بیماری همه گیر کروناویروس است که در سال‌های اخیر- بعد از شیوع SARS در ۲۰۰۲ و MERS که در سال ۲۰۱۲ – بر انسان تأثیر گذاشته است. جالب توجه این است که بیشتر دانش ما درباره کروناویروس ها، نه درباره SARS و یا MERS که تعداد نسبتاً کمی از افراد را آلوده کرده اند، بلکه از کروناویروس‌هایی است که هر ساله با آن‌ها مواجه می‌شویم و باعث عفونت‌های تنفسی از سرماخوردگی گرفته تا ذات الریه می‌شوند. محققان در دو مطالعه جداگانه، داوطلبان انسانی را به کروناویروس فصلی آلوده کرده و حدوداً یک سال بعد آن‌ها را با همان یا ویروس مشابهی تلقیح کردند تا ببینند که ایمنی به دست آورده اند یا خیر.

در اولین مطالعه، محققان ۱۸ داوطلب را که پس از تلقیح با یک کرونا ویروس در سال ۱۹۷۷ یا ۱۹۷۸، مبتلا به سرماخوردگی بودند را انتخاب کردند. شش نفر از این افراد یک سال بعد مجدداً با همان ویروس مورد آزمایش قرار گرفتند، اما احتمالاً به دلیل مصونیت به دست آمده از اولین عفونت، هیچ کدام آلوده نشدند. ۱۲ فرد دیگر نیز یک سال بعد مورد آزمایش قرار گرفتند، اما با استفاده از یک ویروس دیگر، ولی مشابه نوع قبلی که واکنش و مصونیت بدن آن‌ها نسبت به این ویروس جدید جزئی بود. در مطالعه دوم که در سال ۱۹۹۰ منتشر شد، ۱۵ داوطلب با استفاده از کروناویروس تلقیح شدند که ۱۰ نفر آلوده شدند. چهارده نفر از این افراد سال بعد مجدداً با همان فشار، یک بار دیگر مورد تلقیح قرار گرفتند: آن‌ها علائم شدیدتری را نشان دادند و بدن آن‌ها نسبت به اولین چالش، ویروس کمتری تولید کرد، خصوصاً آن‌هایی که بدنشان در آزمایش اول پاسخ ایمنی قوی تری نشان داده بود.

هیچ آزمایش مشابهی بر انسان، به جهت مطالعه در خصوص ایمنی بدن در برابر SARS و MERS انجام نشده است. اما اندازه گیری آنتی بادی‌ها در خون افرادی که از آن عفونت‌ها جان سالم به در برده اند، نشان می‌دهد که این مصونیت برای مدتی ادامه می‌یابد. بر اساس یک مطالعه این مدت برای بیماری SARS دو سال و بر اساس یک مطالعه دیگر برای بیماری MERS تقریباً سه سال است. با این حال، «توانایی خنثی سازی» این آنتی بادی‌ها - معیار چگونگی عملکرد آن‌ها در جلوگیری از تکثیر ویروس - در دوره‌های مطالعه رو به کاهش بود.

این مطالعات پایه و اساس یک حدس علمی در مورد آنچه ممکن است برای بیماران Covid-۱۹ اتفاق بیفتد را تشکیل می‌دهند. بعد از آلوده شدن به SARS-CoV-۲، سیستم ایمنی بدن افراد شروع به نشان دادن واکنش می‌کند که در برخی از آن‌ها بهتر از سایرین خواهد بود. به نظر می‌رسد این پاسخ بدن، برای یک مدت مشخص-حداقل یک سال- از فرد محافظت کند و پس از آن ممکن است اثربخشی آن کاهش یابد.

شواهد دیگری نیز این مدل را پشتیبانی می‌کند. مطالعه جدیدی توسط محققان دانشگاه هریس بر روی ۱۲ بیمار انجام شده است. اطلاعاتی که از این ۱۲ بیمار منتشر شده نشان می‌دهد که بدن آن‌ها پس از تلقیح با SARS-CoV-۲ آنتی بادی ایجاد کرده است. بسیاری از محققان، به طور آماری هزاران مورد از بیماری کروناویروس فصلی را در ایالات متحده تجزیه و تحلیل کرده اند. این افراد با استفاده از یک مدل ریاضی در تلاشند تا مصونیت یک ساله و یا بیشتر در دو کروناویروس فصلی را که بیشترین نزدیکی با SARS-CoV-۲ دارند، را بررسی کنند.

اگر درست باشد که عفونت در بیشتر یا همه افراد مصونیت ایجاد می‌کند و این مصونیت یک سال یا بیشتر طول می‌کشد، افزایش تعداد ابتلای افراد در هر جمعیت مشخصی، منجر به ایجاد مصونیت به اصطلاح «جمعی» می‌شود. هرچه افراد بیشتری در برابر ویروس مصون شوند، فرد آلوده کمتر و کمتر احتمال دارد که با شخص مستعد عفونت در تماس باشد. سرانجام، ایمنی جمعی به اندازه‌ای گسترش می‌یابد که یک فرد آلوده به طور متوسط کمتر قادر به آلوده کردن دیگران می‌شود و در این مرحله، تعداد موارد ابتلا شروع به کاهش می‌کند. در واقع بر اساس این استدلال اگر ایمنی جمعی به اندازه کافی گسترده شود، حتی در صورت عدم اجرای تدابیر طراحی شده برای کند کردن انتقال آن، ویروس قادر به ایجاد یک اپیدمی گسترده - حداقل تا زمانی که این ایمنی از بین برود- نخواهد بود.

در حال حاضر، موارد ابتلا به Covid-۱۹ به دلیل آزمایش‌های محدود، کم به نظر می‌رسد. برای مثال در برخی از کشور‌ها همچون ایتالیا این میزان حدود ۱۰ درصد، در اواخر ماه گذشته میلادی بود. اگر این میزان در کشور‌های دیگر نیز در این سطح باشد، جمعیت زیادی در جهان هنوز مستعد ابتلا به عفونت هستند و مصونیت جمعی در حال حاضر یک پدیده ناچیز است. کنترل طولانی مدت ویروس بستگی به ایمن شدن اکثر افراد از طریق ابتلا و بهبودی یا واکسیناسیون دارد که البته میزان این «اکثریت»، به دیگر پارامتر‌های ناشناخته بیماری نیز بستگی دارد.

از دیگر نگرانی‌های موجود در این زمینه، احتمال آلودگی مجدد افراد بهبود یافته است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری کره جنوبی اخیراً گزارش داده است که ۹۱ بیمار آلوده به SARS-CoV-۲ که به طور کامل بهبود یافته بودند، مجدداً به این ویروس آلوده شده اند. اگر بعضی از این موارد در واقعاً دوباره آلوده شده باشند، باید در مورد توانایی مصونیتی که بدن بیماران ایجاد کرده است شک کرد.

یک احتمال جایگزین که بسیاری از دانشمندان به آن باور دارند، این است که این بیماران به طور کامل بهبود نیافته اند و در میانه بیماری خود، یک تست منفی کاذب انجام داده اند و یا اینکه این عفونت موقتاً فروکش کرده و سپس دوباره ظهور کرده است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری کره جنوبی اکنون در تلاش است تا اعتبار همه این فرضیات را ارزیابی کند. این امر ممکن است با مقایسه توالی ژنوم ویروسی از دوره اول و دوم عفونت برطرف شود.

در حال حاضر، منطقی است که فرض کنیم اقلیتی از جمعیت جهان، حتی در بحرانی‌ترین مناطق نیز در برابر SARS-CoV-۲ مصون هستند. چگونه می‌توان این فرض را با کمک داده‌های علمی کامل کرد؟

این امکان وجود دارد که موارد بسیار بیشتری از مبتلایان به Covid-۱۹ نسبت به گزارش رسمی وجود داشته باشد. یک مطالعه اخیر (که هنوز مورد بررسی کامل قرار نگرفته است) نشان می‌دهد که در ایالات متحده این تفاوت تعداد واقعی و آمار رسمی مبتلایان، ممکن است به جای ۱۰ برابر، بیش از ۱۰۰ یا حتی ۱۰۰۰ برابر آمار رسمی باشد. اما اگر این امر صحیح باشد، مصونیت جمعی مورد نظر نسبت به SARS-CoV-۲، می‌تواند سریعتر از آنچه که گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد، در حال شکل گرفتن باشد.

همچنین یک مطالعه جدید دیگر نشان می‌دهد که همه موارد ابتلا در ایجاد مصونیت جمعی نقش ندارند. از ۱۷۵ بیمار چینی با علائم خفیف Covid-۱۹، تنها ۷۰ درصد پاسخ آنتی بادی قوی داشتند، در حالی که حدود ۲۵ درصد پاسخ ضعیف و حدود ۵ درصد نیز به هیچ وجه پاسخ قابل تشخیصی ندادند. به عبارت دیگر بیماری خفیف ممکن است مصونیت ایجاد نکنند. به این ترتیب، مطالعه سیستم ایمنی بدن افراد بدون علائم مبتلا به SARS-CoV-۲، برای تعیین اینکه علائم و شدت بیماری چه تأثیری در میزان مصونیت فرد دارد، مهم خواهد بود.

تعادل بین این عدم قطعیت‌ها هنگامی برقرار می‌شود که بررسی‌های سرولوژیک یا آزمایش خون برای آنتی بادی‌ها بر روی تعداد زیادی از افراد انجام شود. چنین مطالعاتی آغاز شده و به زودی نتایج آن مشخص خواهد شد، اما این امر بستگی به این دارد که آزمایش‌های مختلف تا چه اندازه حساس و خاص خواهند بود، چه میزان آنتی بادی‌های SARS-CoV-۲ را هنگام واکنش بررسی می‌کنند و آیا می‌توانند از نفوذ سیگنال‌های مضر آنتی بادی‌ها به ویروس‌های دیگر جلوگیری کنند.

حتی چالش برانگیز تر، درک این مسئله است که چه ارتباطی میان پاسخ ایمنی بدن با خطر عفونت مجدد فرد و مسری بودن آن برای دیگران دارد. براساس آزمایشات داوطلبانه با کروناویروس‌های فصلی و مطالعات ضد پایداری آنتی بادی در SARS و MERS، ممکن است فردی پاسخ ایمنی قوی به SARS-CoV-۲ برای محافظت کامل در برابر عفونت مجدد ایجاد کند و دیگری پاسخ ضعیف تری نشان دهد.

طراحی مطالعات اپیدمیولوژیک معتبر برای روشن کردن همه این ابهامات کار ساده‌ای نیست و بسیاری از دانشمندان، از جمله چندین تیم بزرگ، در حال حاضر روی این مسئله کار می‌کنند. یک مشکل این است که افراد مبتلا به عفونت قبلی ممکن است با افرادی که هنوز به روش‌های دیگری آلوده نشده اند، متفاوت باشد و این می‌تواند خطر ابتلا به عفونت را تغییر دهد. بررسی نقش بیماری قبلی در کنار سایر عوامل خطر، نمونه‌ای از مشکل کلاسیک اپیدمیولوژیست‌ها است که «گیج کننده» نامیده می‌شود و امروزه با توجه به تغییر سریع شرایط بیماری همه گیر SARS-CoV-۲، بسیار پیچیده‌تر به نظر می‌رسد.

تلاش برای یافتن عملکرد ایمنی بدن و مصونیت در برابر کروناویروس در این روز‌ها بسیار مهم است. علاوه بر بررسی دقیق کارآیی احتمالی مصونیت جمعی، نیازمند این هستیم تا بررسی کنیم که چه کسانی قادر خواهند بود وارد جامعه شوند در حالی که خطر ابتلای مجدد آن‌ها و یا احتمال انتقال ویروس از جانب آن‌ها وجود نداشته باشد. محوریت این تلاش‌ها مشخص خواهد کرد که مصونیت در برابر این بیماری برای چه مدت زمانی از ما محافظت خواهد کرد.

با گذشت زمان، جنبه‌های دیگر مصونیت نیز روشن‌تر خواهد شد. شواهد تجربی و آماری نشان می‌دهد که عفونت با یک کروناویروس می‌تواند تا حدودی با مصونیت در برابر دیگر انواع این ویروس، مرتبط باشد. این که آیا برخی از افراد به دلیل سابقه قبلی ابتلا به کروناویروس ها، در معرض خطر بیشتر یا کمتری با SARS-CoV-۲ هستند، هنوز یک سؤال بی پاسخ است. همچنین سوال دیگری در مورد تقویت ایمنی بدن وجود دارد. ایمنی نسبت به یک کروناویروس می‌تواند در برخی موارد به جای جلوگیری یا کاهش، عفونت را در ویروس دیگر تشدید کند. این پدیده آزار دهنده بیشتر در گروه دیگری از ویروس ها، به ویژه flaviviruses شناخته شده است و ممکن است توضیح دهد که چرا واکسن ضد تب دانگو - یک عفونت فلاوی ویروس- گاهی اوقات می‌تواند بیماری را بدتر کند.

اگرچه چنین شرایطی درباره کروناویروس‌ها نیز در حال مطالعه است، اما نگرانی از احتمال بروز موارد مشابه همچون فلاوی ویروس ها، یکی از موانعی است که باعث کاهش سرعت توسعه تولید واکسن‌های تجربی SARS و MERS شده است. جلوگیری از تقویت ویروس نیز یکی از بزرگترین چالش‌های دانشمندان در تلاش برای تولید واکسن Covid-۱۹ خواهد بود. خبر خوب این است که تحقیقات در مورد SARS و MERS برای پیشرفت در این زمینه شروع شده و و طیف گسترده‌ای از تلاش‌ها برای یافتن واکسن Covid-۱۹، با استفاده از رویکرد‌های مختلف، در حال انجام است. دانش بیشتری در مورد تمام جوانب این ویروس جدید مورد نیاز است، اما در این بیماری، مانند سایر موارد قبلی، باید تصمیماتی با عواقب بزرگ اتخاذ شود.