تحلیل پیچیدگی موضوع قرنطینه و همه‌گیری کرونا در ایران

چند تن از اساتید و دانشجویان علوم پزشکی در قالب یک مقاله تحلیلی، با نگاهی به پیچیدگی موضوع قرنطینه در همه‌گیری کروناویروس، ضمن بررسی مزایا و معایب این مساله در شرایط فعلی کشور و تحلیل دیدگاه کارشناسان و مدیران، با تاکید بر اینکه چند بُعدی بودن چالش همه‌گیری نیازمند رویکرد جامع و بهره‌مندی از تخصص‌های مختلف است؛ تصمیم‌گیری در رابطه با مساله قرنطینه را به درک جامع و عمیق از ابعاد مختلف بهداشتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن منوط دانستند.

به گزارش ایسنا در مقدمه این مقاله تحلیلی آمده است: "این روز‌ها افراد بسیاری در موافقت یا مخالفت مساله قرنطینه شهر‌ها و اماکن آلوده، دیدگاه‌های خود را به صورت مختلف به خصوص در رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی مطرح می‌کنند. هر دوگروه مخالفین و موافقین قرنطینه، مسؤولین، مدیران و کارشناسان سلامت را نیز در بر می‌گیرد و در این میان نبود درک جامعی از ابعاد مختلف موضوع مشهود است.

در این راستا، مخالفان و موافقان اغلب دلایل و شواهد اجرایی و علمی کافی به مخاطبین ارائه نکرده و بیشتر بیانات در هر دو طیف، احساسی و یا از نوع مرجعی بوده است. البته در این بین برخی نیز بوده‌اند که در گذر زمان از گروه مخالفان به موافقان و یا برعکس پیوسته‌اند".

در ادامه این مقاله که از سوی دکتر نسترن کشاورز محمدی، آرزو دهقانی، سمیرا محمدی، هادی محمدی، زاهد رضایی، مریم مرادی و سمانه شجاعی تهیه شده، آمده است: "طبیعی است اقناع مخاطب نیازمند استدلال است، لذا جهت کمک به روشن شدن بیشتر ابعاد ماجرای قرنطینه کردن، از چند روش برای جمع‌آوری دیدگاه‌های متنوع موجود استفاده شد. ابتدا نقطه نظرات حدود ۴۰ کارشناس بخش سلامت شامل مدیر، استاد دانشگاه، متخصص و کارشناس اجرایی با روش‌های حضوری و غیرحضوری جمع‌آوری شد. سپس محتوای چندین شبکه مجازی تخصصی هم اندیشی درباره کرونا و یا شبکه‌های مجازی و کانال‌های اساتید علوم پزشکی بررسی و مطالب مرتبط آن استخراج شد.

روش سوم، استخراج دیدگاه مدیران سلامت و یا مدیران سایر بخش‌ها و به خصوص سیاست، از طریق مطالب منتشر شده ایشان در رابطه با قرنطینه به اشکال مختلف همچون مصاحبه و یا انتشار مقاله در رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی بود. در نهایت مطالب جمع‌آوری شده، به روش تحلیل محتوای کیفی تحلیل شد تا ابعاد مسئله، دلایل مختلف هر گروه از مخالفین و موافقین برای انجام قرنطینه شهر‌های آلوده، مزایا، معایب و موانع و تسهیل کننده‌های آن از دیدگاه این افراد استخراج شود".

بر اساس این گزارش، نتایج این مقاله تحلیلی به شرح زیر استخراج شد:

ذیربطان و تصمیم‌گیران متنوع قرنطینه

قرنطینه فقط یک موضوع مختص حوزه سلامت نیست که وزارت بهداشت بتواند به تنهایی در مورد آن تصمیم‌گیری و اقدام کند. قرنطینه ابعاد دیگری شامل ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد.

لزوم توجه همزمان به مزایا و معایب قرنطینه

قرنطینه باعث پیشگیری سریع از عفونت، تمرکز ارائه منابع، تمرکز ارائه خدمات، کاهش مرگ و میر ناشی از همه‌گیری و کاهش بار سیستم درمان می‌شود، با این حال قرنطینه معایب و موانعی نیز دارد که باید به آن توجه شود.

قرنطینه باعث ایجاد اختلال در روند عادی جامعه می‌شود

نکته اول اینکه قرنطینه باعث ایجاد اختلال در روند عادی جامعه؛ از سطح زندگی فردی و روزمره شهروندان تا روند جاری جامعه می‌شود. این اختلال دارای تبعات اقتصادی شامل رکود در بازار خُرد و کلان، تعطیلی ارائه خدمات، کاهش تجارت داخلی و خارجی، کاهش گردشگری، کاهش درآمد در بسیاری از اصناف و همچنین تبعات سیاسی داخلی و خارجی و امنیتی و روانی است.

طبیعتاً اجرای قرنطینه مستلزم رسیدن به این جمع‌بندی است که مزایا بر معایب آن غلبه کند. به نظر می‌رسد در ایران حداقل تاکنون حاکمیت به این جمع‌بندی نرسیده است. ناگفته نماند که سازمان جهانی بهداشت هم قرنطینه کامل شهر‌ها را منوط به عملی بودن آن در هر کشور و در نظر گرفتن همه ابعاد این امر می‌داند.

دیدگاه کارشناسان و مدیران

۱. تفاوت دیدگاه در مورد زمان انجام قرنطینه

به اعتقاد برخی کارشناسان، گرچه قرنطینه یکی از راه‌های پیشگیری از انتشار یک عامل بیماری‌زای مهاجم به دیگران است، ولی زمان در آن نقش مهمی دارد. هر چه فاصله مشاهده اولین مورد یک بیماری عفونی سریع‌الانتشار تا قرنطینه کم باشد، مدیریت بیماری آسان‌تر و هزینه اثربخش‌تر خواهد بود؛ لذا بعد از پخش همه‌گیری، بسته به شدت انتشار بیماری، قرنطینه کم اثر، بی‌اثر و یا می‌تواند غیرممکن باشد.

اهمیت زمان آغاز قرنطینه

با این استدلال برخی معتقدند حداقل در شرایط فعلی انجام قرنطینه بی‌مورد است. اما برعکس برخی معتقدند هنوز زمان انجام قرنطینه کامل یعنی رسیدن به نقطه بحرانی فرا نرسیده است. از دید این افراد، نقطه بحرانی یعنی زمانی که انتشار ویروس از کنترل خارج شود و در آن زمان انجام قرنطینه کامل و عمومی لازم است.

از دیدگاه برخی کارشناسان دیگر، در حال حاضر قرنطینه کامل لازم، اما ممکن نیست، لذا فقط باید کنترل شدید اعمال شود. همچنین گروهی دیگر معتقدند در حال حاضر نیز امکانپذیر است و باید کانون‌های آلوده را قرنطینه کرد. این در حالی است که برخی مسؤولان بلند پایه کشور و نیز وزارت بهداشت اساساً معتقدند قرنطینه مربوط به دوران قدیم و دهه‌های قبل است و روش علمی دوران معاصر برای کنترل همه‌گیری‌ها محسوب نمی‌شود. این دیدگاه از جانب برخی کارشناسان تعجب‌آور و حتی تاسف‌آور قلمداد شد.

۲. وجود بستر و پیش‌نیاز قرنطینه

برخی از کارشناسان معتقدند انجام قرنطینه موفق نیازمند آمادگی ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه برای پذیرش قرنطینه و عواقب آن بوده و از دید برخی کارشناسان، با توجه به اتفاقات اخیر جامعه قبل از همه‌گیری، وضعیت اقتصاد و اهمیت ایام آخر سال برای بخش اقتصاد، احتمالا مردم برای یک تغییر بزرگ دیگر و تبعات اقتصادی آن به خصوص وقتی بر آن‌ها تحمیل می‌شود، آمادگی ندارند.

ضرورت توجه به ساختار فرهنگی، اجتماعی و مذهبی جامعه برای اجرای قرنطینه

برای مثال برخی معتقد بودند ساختار فرهنگی اجتماعی و مذهبی قم پذیرای قرنطینه نیست. البته برخی نیز اعلام کردند گذر زمان نشان داد برخلاف برخی تصورات، اکثر مردم قم عملا رفتار‌هایی جهت کاهش رفت و آمد‌های اجتماعی خود برداشتند. در مورد رشت نیز برخی معتقد بودند به علت گستردگی روابط اجتماعی و اقتصادی آن با شهر‌های همجوار قرنطینه شهر غیرممکن و یا با مقاومت مردم روبرو می‌شود. البته برخی معتقد بودند صرف نظر از شرایط اخیر، کلا مردم ایران نسبت به هرگونه محدودیت و یا تغییر ناگهانی مقاومت می‌کنند، اما تعدیل تدریجی را می‌پذیرند. در مجموع دیدگاه غالب این بود که مردم باید آمادگی همکاری جهت قرنطینه شدن را داشته باشند، وگرنه قرنطینه با مقاومت شدید مردم و گروه‌های جامعه مواجه خواهد شد.

آمادگی مسؤولین و زیرساخت‌های لازم

مساله دیگر آمادگی مسؤولین و وجود زیرساخت‌های لازم است. از دید برخی کارشناسان، موفقیت قرنطینه، مستلزم وجود یک سیستم قوی اطلاع‌رسانی، دانش به‌روز، ساختار قوی مدیریتی و حمایت و هماهنگی کامل بخش‌های مختلف جامعه به خصوص در سطح حاکمیتی، بودجه، نیروی انسانی، تجهیزات و زیرساخت‌های ارائه خدمات مختلف از راه دور است.

از دید برخی کارشناسان شرایط اولیه جامعه در زمان همه‌گیری، شرایط طبیعی و مطلوبی نبود. به عنوان مثال، شرایط سیاسی خارجی و داخلی ایران، حوادث ماه قبل از همه‌گیری، وضعیت اقتصادی، همزمانی همه‌گیری با ایام انتخابات، توان مسؤولین و آمادگی آن‌ها برای توجه و اقدام مناسب و به موقع در قبال همه‌گیری کرونا را تضعیف کرده بود. این امر امکان انجام قرنطینه اجباری گسترده را غیر ممکن کرده و می‌کند.

نکته مهم یگر از دیدگاه برخی کارشناسان این بود که وزارت بهداشت اساساً اعتقادی به قرنطینه کامل نداشت و آن را سنتی و قدیمی قلمداد کرد و فقط به خواهش از مردم تاکید داشت. حتی برخی مسؤولین و کارشناسان سیاسی و دینی و حتی پزشکی، قرنطینه را امری سیاسی می‌دیدند و آن را توطئه دشمن برای آسیب به کشور و یا باور‌های مذهبی تفسیر می‌کردند. این فضا انجام قرنطینه را بسیار دشوار کرد.

اهمیت توجه به شرایط ملی و محلی

برخی کارشناسان معتقد بودند برای تصمیم‌گیری باید به تفاوت شرایط در ایران با کشور‌های دیگر و نیز تفاوت ساختار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی هر شهر و مکانی با شهر و مکان دیگر توجه داشته باشیم.

برخی معتقد بودند قرنطینه در کشور ما به دلایلی، چون نبود بستر و پیش نیاز‌های آن که در بالا ذکر شد، نیازمند دقت و توجه بیشتری است و در صورت اجرا شاید باید به روش متفاوتی حتی برای هر شهری در کشورانجام شود. سازمان جهانی بهداشت نیز بر لزوم توجه به شرایط محلی در اجرای همه توصیه‌های جهانی مربوط به سلامت و ازجمله همه‌گیری کرونا تاکید می‌کند.

درس‌های آموخته شده از اشتباهات

از دید برخی کارشناسان، نظام سلامت باید بلافاصله بعد از همه‌گیری چین، اقدامات لازم را برای آگاه‌سازی مردم، افزایش دانش همگانی و نیز توجه و دانش مسؤولان ارشد کشور انجام می‌داد. البته برخی معتقد بودند ممکن است وزارت بهداشت در این زمینه تلاش کرده باشد و بنا بر مسائلی تصمیم‌گیری با تاخیر انجام شده باشد. این تاخیر به هر علت تبعات متعدد و قابل توجهی را به همراه داشته است.

همچنین برخی معتقدند در اجرایی کردن قرنطینه اگر ابتدا به درستی مفهوم و مقصود از قرنطینه به شکل علمی و صحیحی به ذیربطان شامل مسؤولین و مردم توضیح و اهمیت و ضرورت آن آموزش داده می‌شد، به احتمال خیلی زیاد منجربه جلب اعتماد بیشتر، درک درست‌تر و همکاری بهتر مردم و مسؤولین می‌شد. در این صورت شانس موفقیت بیشتری وجود داشت.

درس دیگری که می‌توان گرفت، این است که سیاست‌زدگی موضوعات سلامت می‌تواند باعث بُغرنج شدن اوضاع و عدم تصمیم‌گیری‌های مناسب و به موقع بر اساس دانش علمی شود.

اشتباه دیگر عدم برقراری ارتباط مناسب، شفاف و توام با اعتماد بین مردم و مسؤولین نظام سلامت نه تنها برای قانع کردن مخاطب نسبت با موضوع و یا توصیه‌های ارائه شده، بلکه برای دریافت بازخورد و جلب مشارکت مردم و گروه‌های نخبگان برای چاره‌اندیشی بود.

اشتباه دیگر از دید برخی کارشناسان، نبود درک، رویکرد و دانش جامع چندوجهی و چند تخصصی در مدیریت همه‌گیری بود. گرچه درمان بیماری ناشی از کرونا ویروس در سطح فردی، یک مسئله پزشکی است و در حیطه دانش پزشکان، اما درک همه‌گیری آن فراتر از دانش موجود پزشکی است. سایر علوم مثل ارتقای سلامت، بهداشت عمومی، بهداشت محیط، بهداشت حرفه‌ای و علوم پایه‌ای، چون فیزیک، ریاضی، جامعه‌شناسی، روانشناسی و اقتصاد، نمونه علوم و متخصصانی هستند که در زمینه همه‌گیری بیماری‌های عفونی دارای تئوری‌ها، ابزار، تحقیقات و دانش هستند که در صورت استفاده می‌توانست ضامن موفقیت چشم‌گیری در مدیریت کرونا در کشور باشد.

تکیه صرف بر دانش پزشکی و رویکرد پزشکی صرف از دید برخی کارشناسان اشتباه مهمی بود که در آینده نباید تکرار شود. چند بعدی بودن چالش همه‌گیری نیازمند رویکرد جامع و بهره‌مندی از تخصص‌های مختلف است.

ضرورت ایجاد درک جامع و عمیق از ابعاد مختلف بهداشتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرنطینه

در پایان این مقاله تحلیلی اینگونه نتیجه‌گیری شده که نه تنها همه‌گیری بیماری ناشی از کرونا، بلکه مدیریت آن نیز یک مسئله چندبعدی، چند متغیره و دارای ذیربطان متعددی است، لذا درک جامع و عمیقی از ابعاد مختلف بهداشتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن را می‌طلبد. قطعاً این همه‌گیری و بحران، آخرین مورد این قبیل از همه‌گیری‌ها نخواهد بود و در آینده بیماری‌های دیگری در جهان و ایران همه‌گیر خواهد شد، لذا در صورت کسب درک جامع و عمیق مسئله قبل از شتاب برای ارائه راه حل و اجرای آن و همچنین درس گرفتن از موفقیت‌ها و شکست‌های جمعی و فردی، برای آینده آماده‌تر خواهیم بود.

به نظر می‌رسد واکنش و پاسخ به‌موقع، برقراری ارتباط مناسب، آموزش مؤثر به گروه‌های ذیربط، رویکرد جامع چندتخصصی به درک و حل مشکل مواردی است که نظام سلامت می‌تواند و لازم است به تقویت آن‌ها بپردازد. در شرایط کنونی اتفاق نظر بر روی ضرورت قرنطینه‌های محلی و هدفمند اجباری و قرنطینه اختیاری حداکثری است. امید است این مطلب به روشن‌شدن موضوع و درک عمومی بهتر از پیچیدگی مساله کمک کند.