«شیروخورشید» چطور «هلال احمر» شد؟

جمعیت شیروخورشید سرخ نخستین سازمان خیریه ایران بود که عهده‌دار وظایف مهم و متعددی در مسائل مربوط به امدادرسانی در حوادث غیرمترقبه و امدادی، تأسیس بیمارستان و درمانگاه، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تربیت پرستار، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، ارایه برنامه‌های ویژه برای جوانان و برخی فعالیت‌های عمرانی در داخل و خارج از کشور بود.

به گزارش شهروند، این جمعیت در سال ۱۳۰۱ شمسی با کوشش و پیگیری دکتر امیراعلم تنظیم و تأسیس شد. به گزارش تاریخ ایرانی، در سال ۱۳۰۱ خورشیدی دکتر امیراعلم که مدیر بهداری استان خراسان بود، پس از زلزله ویرانگر بجنورد، مقررات وضع‌شده از سوی صلیب سرخ جهانی برای جمعیت‌ها را ترجمه کرد و در اختیار احمدشاه قاجار، پادشاه وقت ایران، قرار داد تا شاه آن را مطالعه کرده و مقدمات تشکیل جمعیت به منظور جلب کمک‌های خارجی در هنگام بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه فراهم شود.

براساس این متن ترجمه‌شده، نظامنامه اساسی (اساسنامه) جمعیت شیروخورشید سرخ ایران تهیه شد و در اسفند ۱۳۰۱ شمسی به امضای ولیعهد، محمدحسن میرزای قاجار رسید. این اساسنامه در ۱۰ فصل و ۶۰ ماده تهیه شد و برابر مقدمه آن، ریاست افتخاری جمعیت با ولیعهد بود. اگر چه به روایت دکتر امیراعلم، شاه و ولیعهد با طفره رفتن‌های مکرر از شرکت در مجلس که به منظور افتتاح جمعیت برپا شده بود، خودداری کردند، اما نخستین جلسه رسمی کمیته مرکزی جمعیت در مرداد سال ۱۳۰۲ تشکیل شد. این جمعیت پس از تأسیس بلافاصله عضو کمیته فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر (IFRC) شد و علامت شیر و خورشید سرخ را ثبت کرد.

نخستین فعالیت‌های امدادی جمعیت شیروخورشید سرخ در جریان کمک به زلزله‌زدگان تربت‌حیدریه بود. تعیین هیأت مرکزی موسسه، تشکیل هیأت‌های مختلف جمعیت در بعضی ایالت‌های کشور و نیز راه‌اندازی مجله‌ای به عنوان ارگان رسمی جمعیت به نام «شیروخورشید سرخ» از دیگر کار‌هایی بود که این جمعیت در سال‌های اولیه تشکیل به اجرا گذاشت. در سال ۱۳۰۶ در جلسه هیأت مرکزی جمعیت، به ترتیب حسن مستوفی‌الممالک، سیاستمدار مشهور به عنوان رئیس و دکتر امیراعلم به عنوان نایب‌رئیس اول جمعیت انتخاب شدند.

اعضای کمیته مرکزی از میان بنیانگذاران و یاری‌رسانندگان به جمعیت و در جلسه عمومی جمعیت انتخاب می‌شدند. در سال ۱۳۰۷ نیز نخستین اقدامات برای تشکیل جمعیت زنان شیروخورشید سرخ ایران صورت گرفت. در سال‌های بعد، تشکیلات جمعیت رو به گسترش گذاشت و بسته به موقعیت افراد عضو جمعیت به کمک سانحه‌دیدگان و نیز نیازمندان می‌پرداخت؛ ازجمله این موارد کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان شیروان در سال ۱۳۰۸ خورشیدی بود.

در همین سال که مطابق با سال ۱۹۲۹ میلادی بود، در سومین نشست کنوانسیون ژنو که پس از پایان جنگ جهانی اول در کشور سوییس و شهر ژنو برگزار شد، نماینده دولت ایران و دولت ترکیه از شرکت‌کنندگان در کنفرانس خواستند که نشان شیروخورشید (ایران) و هلال احمر (ترکیه) در سراسر دنیا به رسمیت شناخته شود. این کنوانسیون پروانه داد که ایران از نشان خود یعنی نشان شیروخورشید سرخ ایران و ترکیه از نشان هلال احمر استفاده کنند و این دو نشان از جانب کنوانسیون به رسمیت شناخته شد.

کمتر از دو سال پس از انقلاب اسلامی، در تیر ماه ۱۳۵۹ وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد که برای هماهنگی بیشتر در نماد‌های جمعیت‌های خیریه در جهان از این پس از آرم هلال احمر به جای شیروخورشید استفاده خواهد کرد.

متن اطلاعیه وزارت خارجه به این شرح است: «دولت جمهوری اسلامی ایران به منظور جلوگیری از تعدد علایم مشخصه بین‌المللی برای کار‌های امدادی و خیریه و کمک به متحدالشکل‌ساختن این علایم شناخته‌شده، رسما به مقامات صلیب سرخ بین‌المللی اطلاع داد که از حق انحصاری خود دایر بر استفاده از شیروخورشید سرخ به عنوان یکی از سه علامت رسمی اتحادیه بین‌المللی صلیب سرخ صرف نظر کرده و از این به بعد از علامت هلال احمر که مورد قبول کلیه کشور‌های اسلامی است، برای امور خیریه و امداد استفاده خواهد کرد. دولت جمهوری اسلامی ایران همچنین به مقامات صلیب سرخ بین‌المللی هشدار داده است که هرگاه مواردی از نقض قاعده کلی استفاده از یکی از دو علامت صلیب سرخ و یا هلال احمر مشاهده شود، دولت جمهوری اسلامی ایران حق خود را برای استفاده از علامت خاص خود در سطح بین‌المللی محفوظ خواهد داشت.»

روزنامه کیهان همان روز با انتشار اطلاعیه وزارت خارجه نوشت: «علایم رسمی اتحادیه بین‌المللی صلیب‌سرخ که ایران یکی از اعضای آن می‌باشد، عبارت است از صلیب سرخ، هلال احمر و شیروخورشید که با این حساب ایران نیز از این پس با صرف نظر از آرم اختصاصی خود، از هلال احمر استفاده خواهد کرد.»

پس از پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ تغییرات وسیعی در ساختار، ماهیت و وظایف جمعیت به وجود آمد. نخستین تغییر اساسی ساختار جمعیت پس از انقلاب، تفکیک مراکز بهداشتی - درمانی از جمعیت بود. براساس مصوبه دولت موقت، در اسفند ۱۳۵۷ کلیه موسسات درمانی و بهداشتی شامل ۲۲۴ بیمارستان، ۱۷۳ درمانگاه مستقل و مرکز اورژانس، ۷۷ اندرزگاه، ۱۵ مرکز مستقل انتقال خون و ۳۰ مرکز آموزش پرستاری، مامایی، بهیاری و پزشکی به همراه چندین پرورشگاه و خانه کودک از جمعیت هلال احمر منفک و با حفظ مالکیت جمعیت به وزارت بهداری و بهزیستی وقت انتقال یافت.

این مصوبه باعث تغییر سیاست‌های کلی جمعیت و توقف تمامی فعالیت‌های درمانی و حمایتی آن شد. همچنین بر پایه مصوبه‌های بعدی هیأت دولت، مراکز مختلف پژوهشی-حمایتی جمعیت به وزارت بهداری واگذار شدند و برخی از امکانات ترابری هوایی و دریایی ازجمله هواپیما‌های جمعیت به سایر نهاد‌ها واگذار شد.

پس از این تغییرات، نخستین اساسنامه جمعیت هلال احمر در سال ۱۳۵۹ به تصویب رسید. در اوایل سال ۱۳۵۹ دکتر علی بهزادنیا با به عهده‌گیری مسئولیت جمعیت تا حد امکان به بازسازی دوباره ساختار آن پرداخت.

در دی ۱۳۶۲ برابر ماده‌واحده مصوب مجلس شورای اسلامی، عنوان جمعیت به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت. در پی این تصمیم، ایران از کلیه حقوق بین‌المللی خود برای بکارگیری انحصاری از نشان شیروخورشید سرخ صرف نظر کرد و این نشان بلافاصله از آیین‌نامه و اساسنامه تشکل بین‌المللی جمعیت‌های صلیب سرخ و هلال احمر حذف شد.