حقایقی خواندنی درباره زالو و پرورش آن

زالو، همان موجود خوفناک و چسبانی که در باورمان خون انسان را سر می‌کشد، در پشت پرده زندگی تاریک و ترسناکش حقایقی باور نکردنی دارد؛ از مسائل درمانی و معالجه ٣٠٠ نوع بیماری گرفته تا بازار داغ صید و قاچاق به داخل کشور.

به گزارش «شهروند»، متین فرهنگ‌پور دکترای مدیریت کسب و کار یکی از ٤ نفری است که در ایران مجوز قانونی بهره‌برداری و پرورش زالو را از سازمان نظام مهندسی کشاورزی دریافت کرده و با علاقه خاصی که به این حرفه دارد زالو را حیوانی مفید برای انسان‌ها می‌داند.

او از صید غیرقانونی که باعث انقراض نسل زالوهای اصیل ایرانی در شمال کشور شده گله دارد و معتقد است سازمان‌های متولی باید برای برخورد قانونی با صیادان غیرقانونی زالو وارد عمل شوند.

با همه اینها در این گفت‌وگو با دکتر فرهنگ‌پور از ساز و کار پرورش زالو و کاربردهای مختلف آن در طب سنتی و صنایع پرسیدیم. مصاحبه‌ای که به اعتقاد من سطر به سطرش جالب و خواندنی و البته قابل تامل است.

آقای فرهنگ‌پور! نخستین سوالم از شما این است که این همه جانور برای پرورش. چرا زالو؟

ببینید، از ۲۵۰۰ سال قبل، زالو برای مسائل درمانی شناخته شده و از آن استفاده هم می‌کردند. این روش درمانی ابتدا در چین وجود داشت و ابوعلی سینا نخستین کسی بود که زالودرمانی را در ایران رواج داد و در کتاب قانون نیز به آن اشاره کرد، بنابراین با گذشت زمان زالو مورد استفاده درمانی پیدا کرد و امروزه بیش از ٣٠٠ بیماری با این حیوان درمان می‌شود.

زالو به مکیدن خون انسان مشهور است. سر و کار داشتن با این موجود برای کسب و کار، عجیب یا سخت نبود؟

تخصص من کسب و کار است بنابراین همیشه به دنبال کارهایی می‌روم که شاید برای عده‌ای سخت و حتی عجیب به نظر برسد. باید بگویم من کلا خلاف جهت آب شنا می‌کرده‌ام؛ ضمن اینکه بعد از قانونی‌شدن پرورش زالو در ایران، جذابیت درآمدزایی‌اش هم یکی از فاکتورهای انتخاب من برای این کار بود.

وزارت بهداشت دولت نهم مخالفت‌های زیادی با طب سنتی به‌خصوص زالودرمانی داشت. کامران باقری لنکرانی، وزیر بهداشت کابینه اول محمود احمدی‌نژاد یکی از کسانی بود که صراحتا اعلام کرد زالودرمانی مستندات علمی ندارد بنابراین دخالت در امور پزشکی تلقی شده و جرم است. الان فضای این کار و پرورش زالو برای مسائل درمانی از نظر وزارت بهداشت قانونی شده است؟

بله، در دهه گذشته مخالفت‌هایی با این صنعت وجود داشت اما در سال‌های اخیر این فضا بازتر شد و درحال‌ حاضر به غیر از من سه نفر دیگر نیز به صورت قانونی مجوز بهره‌برداری و پرورش زالو را دارند. با این حال، بیش از ٥٠٠ کارگاه پرورش زالو در کشور وجود دارد که به صورت غیرقانونی و خانگی در این حوزه فعالیت می‌کنند.

یعنی شما مجوز فعالیت دارید؟

بله، مجوز گرفته‌ایم. متولی این کار سازمان نظام مهندسی و کشاورزی منابع طبیعی است. ما هم از این طریق اقدام کردیم و بعد از تأیید شیلات استان طبق نامه‌ها و استعلاماتی که سازمان نظام مهندسی انجام داد از نظام دامپزشکی مجوز فعالیت دریافت کردیم.

مجوز قانونی برای پرورش زالو راه سخت و پیچیده‌ای دارد؟ منظورم این است که چون به هر کسی مجوز فعالیت نمی‌دهند عده‌ای مجبور شده‌اند به صورت خانگی دست به پرورش زالو بزنند؟

مراحل مختلفی دارد اما سخت نیست و فقط باید شرایطش را داشته باشی. مثلا باید تحصیلاتت لیسانس مرتبط یا فوق‌لیسانس غیرمرتبط با سابقه کار باشد یا متراژ کارگاه طبق استانداردهای سازمان بوده و حریم و فاصله کارگاه پرورش زالو از دامپزشکی و مرغداری‌ها و منازل مسکونی رعایت شود.

طب سنتی با علم پزشکی مغایرت دارد. به همین دلیل عده‌ای از صاحب‌نظران به زالودرمانی انتقاد می‌کنند. این موضوع مشکلی برای کار شما پیش نیاورده است؟

راستش همیشه تنش و اختلاف نظرهایی بین طب سنتی و پزشکی نوین وجود دارد. با این حال، ما معتقدیم این دو طب در کنار هم مفید هستند و می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. ببینید، همین زالودرمانی به‌عنوان یک طب سنتی در خیلی از کشورهای دنیا مرسوم است. مثلا در بیمارستان‌های ترکیه علاوه بر بانک خون، بانک زالو هم وجود دارد و برای درمان خیلی از بیماری‌ها از جمله سکته مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زالوها را از کجا می‌آورید؟

استان‌های گلستان، مازندران و گیلان بهترین نژاد زالوها را دارند. ما هم نخستین زالوها را از آن منطقه صید کردیم.

فکر می‌کنم صید موجودی کوچک با ظاهری ترسناک مثل زالو کار سختی است. آنها را چطور صید می‌کنند؟

زالوها در شالیزارها، مرداب‌ها و باتلاق‌ها زندگی می‌کنند. آنها فعالیتشان در تاریکی است و در روشنایی مخفی می‌شوند. بنابراین وقتی هوا تاریک می‌شود صیادان لباس‌های مخصوصی می‌پوشند و به مناطق زندگی زالوها می‌روند. در این شرایط زالوها بیرون می‌آیند و به صیاد می‌چسبند و در همین هنگام اصطلاحا شکار می‌شوند.

صید زالوها مشکلی برای انقراض نسلشان به وجود نمی‌آورد؟

راستش دخالت افرادی که به صورت غیرقانونی و بدون داشتن مجوز زالوها را صید می‌کنند و به فروش می‌رسانند این خطر را برای نسل زالوهای ایرانی رقم می‌زند. به همین دلیل نسل زالوهای استان گلستان و گیلان کم‌کم در حال نابودی است و در حال حاضر زالو در استان مازندران بیشتر پیدا می‌شود. به همین‌ دلیل است که پرورش زالو اهمیت ویژه‌ای دارد و ما در کنار صید زالوها آنها را پرورش می‌دهیم تا دوباره تولید مثل کنند و نسلشان منقرض نشود.

چطور می‌توان جلوی صید بی‌رویه زالوها را گرفت؟

ببینید، سازمان محیط ‌زیست باید با کمک وزارت بهداشت و شیلات هر استان مجوزهای قانونی صید و پرورش زالو را بدهد تا جلوی صید غیرقانونی و بی‌رویه زالو گرفته و با متخلفان هم برخورد قانونی شود.

به نظر می رسد بازار فروش زالو سودآور است که عده‌ای بدون داشتن مجوز قانونی دست به صید و پرورش این حیوان می‌زنند.

بله، صنایع جانبی که از خاصیت‌های زالو تولید می‌شود خیلی درآمدزاست؛ مثل تولید صابون و کِرِم‌های مختلف. از طرف دیگر عده‌ای زالوها را صید و به کشورهایی مانند ترکیه و روسیه صادر می‌کنند.

گفتید که در ایران فقط چهار نفر در صنعت پرورش زالو و فروش آن به صورت قانونی مجوز دارند اما از طرف دیگر زالوهایی هم از کشورهای دیگر به ایران وارد می‌شود. می‌خواهم بدانم آیا این صنعت هم مثل خیلی از صنایع دیگر بازار خارجی‌اش داغ‌تر است یا نه، بازار زالو دست خود ایرانی‌هاست؟

به این دلیل که مجوزها ظرف دو ‌سال اخیر به پرورش‌دهندگان داده شده است، متاسفانه هنوز نتوانسته‌ایم بازار عرضه و تقاضا را در دست بگیریم. با این حال، قاچاق زالو از کشورهای ارمنستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان خیلی زیاد است و هنوز هم به هر دلیلی نتوانسته‌اند جلوی قاچاق زالو را بگیرند. با این حال زالوهای وارداتی در بحث درمان خیلی طرفدار ندارند و اکثر پزشکان طب سنتی ترجیح می‌دهند از زالوهای ایرانی استفاده کنند. به همین دلیل زالوهای وارداتی معمولا با زالوهای شمال کشور مخلوط و به‌عنوان زالوی ایرانی به بازار عرضه می‌شود!

مشتری‌های زالو و در واقع کسانی که آنها را از شما می‌خرند چه افرادی و با چه مشاغلی هستند؟

کلینیک‌ها و پزشکان طب سنتی و عطاری‌ها. بعضا هم پیش می‌آید که افرادی به صورت شخصی زالو را خریداری می‌کنند تا به صورت خانگی برای درمان مورد استفاده قرار دهند.

زالوها در ایران چه انواعی دارند و به قول معروف کدام نوعشان برای درمان مرغوب‌تر است؟

در ایران ١٥ گونه زالو وجود دارد اما فقط دو مدل از آنها به نام‌های اورینتالیس و مدیسینالیس از نژادهای اصیل ایرانی هستند که خاصیت درمانی دارند. گونه‌های دیگر این خاصیت را ندارند چرا که حتی بعضی‌هایشان گوشت‌خوار و بعضی‌هایشان سمی هستند. البته شناختن زالوها کار راحتی است و براساس ظاهر، اندازه و رنگشان می‌توان نژاد و گونه‌شان را تشخیص داد.

یک زالوی خوب، اصیل و درمانگر چه شکلی است؟

ابوعلی سینا معتقد بود که باید از زالویی استفاده شود که در زیستگاه قورباغه باشد. زالویی بهتر است که کرک و پشم نداشته و رنگش سبز تیره باشد و قرمز و نارنجی نباشد.

در باور عمومی زالو یک حیوان ترسناک و بعضا چندش‌آور است. نگاه شما به آنها چیست؟

از دور این‌طور است. اگر یک‌بار این حیوان را در دستتان بگیرید و با او ارتباط برقرار کنید، متوجه می‌شوید که چقدر دوست‌داشتنی است. در باور عمومی به این دلیل که زالو از خون تغذیه می‌کند، زالوصفت درخصوص انسان‌هایی که از دیگران بهره‌کشی می‌کنند به کار می‌رود. زالو در قبال خونی که می‌مکد دارویی وارد بدن می‌کند که ویژگی درمانی دارد و این صفتی است که خیلی از انسان‌ها ندارند.

در طول این سال‌ها که با زالو سر و کار داشته‌اید تابه‌حال مشکل و خطری برای شما ایجاد نکرده‌اند؟

به هیچ عنوان.

شما که زالوها را برای مصارف درمانی پرورش می‌دهید و به استفاده‌کنندگان می‌فروشید، خودتان هم تابه‌حال زالودرمانی کرده‌اید؟

بله، برای درمان لثه‌ام زالودرمانی کردم و کمتر از ٢٤ ساعت عفونت لثه‌ام برطرف شد.

غذای زالو فقط خون است؟

بله.

چطور این غذا را برای زالوهایتان تهیه می‌کنید؟

ببینید، هرچند وقتی اسم زالو می‌آید عده‌ای از مردم این حیوان را در حال مکیدن خون انسان تصور می‌کنند اما در واقع تغذیه آنها از خون دام است. با این‌حال تهیه خون دام برای زالوهای پرورشی مشکلی بوده که تاکنون در دستورالعمل دامپزشکی نبوده است. با همه اینها دامپزشکی کل کشور و شیلات قرار است در این زمینه به ما کمک کنند تا دام‌ها قبل از اینکه به کشتارگاه بروند بتوانیم خونشان را بگیریم و داخل کیسه‌های وکیوم‌شده نگهداری کنیم و بتوانیم برای تغذیه زالوهای کارگاهمان از آنها استفاده کنیم.

خانواده‌تان با این موضوع مشکلی ندارند؟

به هیچ‌عنوان. خانواده‌ام به من کمک هم می‌کنند.

زالوها را خانه هم می‌برید؟

برای بستگانم که به خانه‌مان می‌آیند و می‌خواهیم درمانی برایشان انجام دهیم گاهی زالوها را به خانه هم می‌برم. (با خنده)

زالوها مریض هم می‌شوند؟

بله، بیماری‌های عفونی و قارچ و باکتری امراض زالو است.

شما معتقدید که زالو با مکیدن خون انسان دارویی وارد بدن او می‌کند که این دارو باعث درمان بیماری می‌شود اما سوالی که برای من پیش آمد این است که اگر یک‌نفر به بیماری عفونی خاصی مثل ایدز مبتلا باشد، آیا زالو با مکیدن خون این فرد، ویروس اچ‌آی‌وی را به افراد دیگری که بعدا تحت‌درمان قرار می‌گیرند، منتقل نمی‌کند؟

زالو یک خاصیتی دارد و آن هم این است که اگر تغذیه کامل شود تا دو سه ماه نیازی به غذا ندارد. حتی زالو توانایی اینکه تا دو سال هم غذا نخورد را دارد و در واقع در این مدت همان چیزی را که خورده است، به مرور هضم می‌کند بنابراین زالو وقتی غذا یعنی همان خون را می‌مکد، دیگر میل به هیچ چیزی ندارد. در این فاصله هم خونی که خورده است، در بدنش کاملا تجزیه می‌شود. با همه اینها هنوز جواب مشخصی برای این موضوع وجود ندارد، یعنی نه می‌توانیم بگوییم صددرصد ناقل بیماری است و نه می‌توانیم بگوییم نیست!

یعنی احتمال دارد بیماری یا ویروسی مثل اچ‌آی‌وی را به انسان منتقل کند؟

بله، احتمالش وجود دارد.

با این حساب، شما به‌عنوان یک پرورش‌دهنده زالو کار پرخطری دارید.

زالوهایی که ما داریم شناسنامه دارند یعنی می‌دانیم چه زمانی و با چه چیزی تغذیه شده‌اند. ضمن اینکه بستری که برایشان فراهم کرده‌ایم، از لحاظ آب و گیاهانی که در آن پرورش پیدا می‌کنند، خیالمان را راحت می‌کند که زالوهای ما، زالوهای سالمی هستند. از همه مهم‌تر این است که وقتی زالوها وارد بازار می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند، دیگر به پرورشگاه برنمی‌گردند و همان جا به پزشکان گفته می‌شود که آنها را معدوم کنند.

گفتید زالوها شناسنامه دارند. شناسنامه‌دار بودن زالو به چه معناست؟

یعنی اینکه در واقع بدانیم چه زمانی تغذیه شده‌اند و حداقل باید سه تا چهار ماه از تغذیه‌شان گذشته باشد تا بتوانیم برای درمان از آنها استفاده کنیم. اینکه زالو چه غذایی و خون چه دامی را خورده است هم یکی از فاکتورهای شناسنامه‌ای آنهاست، بنابراین همه اینها بررسی می‌شود و آن موقع برای هر کدام از زالوها یک شناسنامه براساس نژاد و گونه‌شان تهیه می‌کنیم.

زالو در قفس و محیط در بسته‌ای نگهداری می‌شود؟

خیر، زالو به اکسیژن نیاز دارد، به همین علت در بطری‌های مخصوص شیشه‌ای هشت تا ١٠ لیتری یا آکواریوم و وان نگهداری می‌شود. البته معمولا روی این فضا را با توری می‌پوشانند.

هزینه نگهداری از زالوها چقدر است؟

چون تغذیه زالوها زمان‌بر است و معمولا هر دو ماه یک بار نیاز به غذا دارند، بنابراین هزینه روزانه‌ای که برای نگهداری از آنها می‌شود، تنها هزینه آبی است که محل نگهداری‌شان لازم دارد.

یک زالو از کجا می‌داند که وقتی برای درمان مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید چه دردی را درمان کند؟

ما برای نخستین‌بار در ایران زالوهای متخصص تولید می‌کنیم یعنی آخرین تغذیه‌اش را چیزی که خودمان بخواهیم به این حیوان می‌دهیم. این کار باعث می‌شود بتوانیم برای انواع بیماری‌ها، زالوهای مخصوص به همان درمان را بدهیم، مثلا برای بیماری‌های گرفتگی عروق یک نوع زالو می‌دهیم یا کسانی که درد مفاصل دارند، از یک نوع زالوی دیگر استفاده می‌کنند.

با همه توضیحاتی که در رابطه با زالو و فوایدش گفتید، همچنان معتقدم پرورش زالو یکی از مشاغل عجیب و حتی ترسناک است. (با خنده) برای شما فقط علاقه به یک کار سخت و متفاوت دلیل اصلی انتخاب این شغل بود یا نه، سود و درآمد این کار هم وسوسه‌برانگیز است؟

این کار صبر و حوصله زیادی می‌خواهد و این‌طور نیست که یک‌شبه سود زیادی از این کار به دست بیاوری اما بالطبع اگر این حوصله را به خرج دهیم و علاقه‌مند باشیم، درآمد خوبی دارد، بنابراین به کسانی که می‌خواهند وارد این کار شوند، باید بگویم که از لحظه‌ای که این کار را شروع می‌کنند، حداقل ١٢ تا ١٤ ماه زمان می‌برد تا به درآمد و سود برسند.

به نظر شما به‌عنوان کسی که در این حوزه تجربه زیادی دارید، افراد علاقه‌مند یا جویای کار برای وارد شدن به شغل پرورش زالو به چقدر سرمایه نیاز دارند؟

اگر بخواهند مجوز بگیرند و به شکل قانونی کار کنند، به فضای کارگاهی و یک‌سری لوازم و ابزار نیاز دارند، بنابراین حداقل سرمایه‌ای که می‌خواهد بین ٣٠٠ تا ٤٠٠ ‌میلیون تومان است. اما افرادی هستند که از کارگاه‌های خانگی که البته غیرقانونی هم هستند، این کار را شروع می‌کنند. این افراد هم به حداقل ٣٠‌ میلیون تومان سرمایه و یک مساحت ٤٠ متری برای پرورش زالو نیاز دارند. به‌هرحال افرادی که اصطلاحا به صورت خانگی دست به پرورش زالو می‌زنند، باید به این نکته توجه داشته باشند که محیط پرورش این حیوان هرگز در خانه‌های مسکونی نیست چراکه مکان پرورش زالو باید آرام و بی‌سروصدا باشد و در صورت عدم‌ رعایت این نکته جلوی تولید مثل آنها گرفته می‌شود، ضمن اینکه زالو در محیط دربسته‌ای نگهداری نمی‌شود، بنابراین احتمال فرار و خارج‌شدن آنها از محلی که نگهداری می‌شوند، وجود دارد و بالطبع این موضوع برای ساکنان خانه‌های مسکونی خوشایند نخواهد بود.

آقای فرهنگ‌پور! شما با علاقه خاصی از پرورش زالو صحبت می‌کنید. می‌خواهم از دردسرهای کارتان هم بگویید.

این کار ریسک خیلی بالایی دارد و این یکی از دردسرهای پرورش زالو است. مثلا اگر زالوها کنترل روزانه نداشته باشند و بیماری‌هایشان تشخیص داده نشود، به مشکل تلفات می‌خوریم و ممکن است در عرض دو ماه نصف یا حتی کل زالوها از بین بروند. بنابراین، این کار بدون دانش و تجربه بسیار دردسرساز خواهد بود، ضمن اینکه این صنعت هنوز در کشور شناخته نشده و نیاز داریم سازمان‌های مختلف برای این مشکل به افرادی که در این حرفه فعالیت می‌کنند، کمک کنند. این کار باعث می‌شود جلوی قاچاق و صید بی‌رویه زالوها نیز گرفته شود. پرورش زالو یکی از الگوهای اقتصاد مقاومتی است چراکه همه فاکتورهای ایرانی‌بودن را دارد و ما به هیچ ابزار خارجی در این صنعت نیاز نداریم. در نهایت با حمایت از این صنعت دردسرهای پرورش زالو در ایران از بین می‌رود و می‌توانیم یک زالوی کاملا سالم را برای مصرف تحویل جامعه دهیم.