معتزله در آیینه تفسیر روز

یحیی یثربی نویسنده تفسیر روز در آخرین پست کانال تلگرامی خود در خصوص معتزله گفته است که عقل گرایی و توجه به اصالت و اعتبار عقل و اندیشه بشر، از افتخارات «معتزله» است؛ کسانی که با فهم درست اسلام و با توجه به راهنمایی های قرآن، دست به تفکر و تامل زده و بر آن شدند تا باورهای خود را بر اساس ظن و تقلید سامان ندهند. (تفسیر روز، جلد دوم، ص ۴۳۱)

به گزارش ایکنا، معتزله مکتبی کلامی در میان اهل سنت بودند که معتقد به عقل‌گرایی بودند اما پس غلبه اشاعره در جهان اسلام از میان رفتند. برخی از متفکران کنونی در جهان جدید، با رجوع جدید به عقل، نومعتزلی خوانده می‌شوند. گذشته از نزدیکی میان مکتب اعتزال و تشیع، مسائلی این دو را از یکدیگر جدا می‌کند.

علاوه بر جایگاهی که معتزله به عقل می‌دادند، یکی دیگر از خصوصیات ایشان جایگاهی است که ایشان به اخلاق می‌دهند، از نظر معتزله حسن و قبح اخلاقی ذاتی فعل و مستقل از اراده الهی است، فارغ از این بعد هستی‌شناسانه به نظر معتزله «اخلاق ابتنا معرفت‌شناسانه بر دین ندارد و باید راجع‌به حجیت معرفت‌شناختی دعاوی اخلاقی به نحو مستقل از دین سخن گفت. در سنت شیعی، در دوران معاصر نیز فیلسوفانی چون مرحوم طباطبایی و مرحوم مطهری از استقلال اخلاق از دین سخن می‌گفتند».

هرچند هم شیعه و هم معتزله عقل‌گرا خوانده می‌شوند، تفاوت‌های مهمی بین این دو جریان اسلامی وجود دارد. علاوه بر تفاوت اعتقادی این جریان در خصوص امامت که معتزله را بین اهل سنت قرار می‌دهد، شهید مطهری در این خصوص می‌گوید: معتزله پنج اصل را كه عبارت است از توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منكر، اركان مكتب خود می‌شمارند، و گفتیم كه امتیاز این پنج اصل از سایر اصول معتزله به این است كه اینها مختصّ مكتب اعتزال و مایه امتیاز این مكتب از مكاتب مخالف به شمار می‌رود و نباید پنداشت كه این پنج اصل نزد معتزله از اصول دین‌اند و باقی همه فروع دین. علمای شیعه نیز- نه ائمّه(ع) شیعه- از قدیم الایّام پنج اصل را به عنوان اصول خمسه تشیّع معرفی كرده‌اند و آنها عبارت است از: توحید، عدل، نبوّت، امامت، معاد».