آسیب شناسی فعالیت‌های دینی وزارت ارشاد

محمد مهدی عزیززاده*؛ 1. فعالیت های دینی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت متفرق و بدون ارتباط منطقی و هم‌افزا دنبال می‌شود. ساختارهای مختلف با مدیریت‌های متعدد که در موارد متعددی دچار همپوشانی و موازی کاری شده و حتی یک رقابت منفی درون سازمانی نیز بین آنها ایجاد شده است.چهار نهاد اصلی در داخله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال حاضر به صورت مترکز به فعالیت‌های حوزه قرآن و عترت می‌پردازند که عبارتند از:

 

- ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد (تأسیس 1372) (اعتبار سال 95 = حدود 55 میلیارد تومان)

- معاونت قرآن و عترت (تأسیس 1391) (اعتبار سال 95 = حدود 16 میلیارد تومان)

- بنیاد فرهنگی امام رضا (ع) (تأسیس 1391) (اعتبار سال 95 = حدود 15 میلیارد تومان)

 

- شورای هماهنگی و نظارت بر امور ترویج فرهنگ ایثار و شهادت

 

تقریباً ارتباط سازمانی و برنامه‌ای مشخصی بین این اجزاء وجود ندارد. بدین معنا که معاونت قرآن و عترت از طریق مؤسسات قرآنی خود همان فعالیت‌هایی را انجام می‌دهد که در کانون‌های مساجد صوت می‌گیرد. آموزش‌های قرآنی، محافل و مسابقات قرآنی، انتشار آثار قرآنی و مصحف شریف و ... اما هر کدام با یک سیاست و حتی شیوه‌های متفاوت.

بنیاد امام رضا (ع) نیز به صورت خاص به برگزاری جشنواره‌هایی با موضوع امام رضا (ع) می‌‌پردازد که اگر چه یکی از عناوین فعالیت‌های حوزه عترت (ع) را در وزارت ارشاد انجام می‌دهد اما بجز عضویت تقریباً تشریفاتی معاون قرآن و عترت در هیئت امنای بنیاد، ارتباط کاری دیگری با این مجموعه ندارد. این تشتت عوارض مهمی را دارد که به چند نمونه از آن اشاره می‌کنم:

 

- در طول سالهای 1391 و 1392 بالغ بر 30 میلیارد تومان برای خرید یا اجاره یا تجهیز ساختمان‌های مؤسسات قرآنی کشور توسط معاونت قرآن و عترت هزینه شده است در حالی که شایسته‌ترین محل برای فعالیت‌های قرآنی، مساجد هستند که اساساً در نگاه اسلامی، برای ترویج معارف قرانی بنیان‌گذاری شده‌اند  و این فعالیت ممتاز در محل شریفی مانند مساجد اگر پایه‌گذاری شود ضمن رونق به مساجد با حضور جوانان و نوجوانان مشتاق فراگیری قرآن کریم، پیوند میان اهل مسجد و اهل قرآن را مستحکم می‌نماید. اعتبارات مذکور نیز می‌توانستند با ارقام بسیار کمتری به توسعه امکانات مساجد برای امور قرآنی اختصاص داده شود.

 

- در مجموعه معاونت قرآن و عترت و ستادعالی کانون‌های مساجد کلاس‌های آموزش قرآن، تربیت مربی قرآن، محافل و کرسی‌های تلاوت قرآن و فعالیت‌های از این دست انجام می‌شود که در اکثر موارد در عنوان مشابه یکدیگر ولی در شیوه‌های اجرائی متفاوت و ناهماهنگ هستند. به عنوان مثال نحوه آزمون‌ها و مدارک اعطایی توسط این دو نهاد متفاوت است.

- مجموع اعتبارات این 3 مجموعه در سال 1395 مبلغی در حدود 86 میلیارد تومان است که سهم معاونت قرآن و عترت تنها 19 درصد یعنی کمتر از یک پنجم آن است. نکته جالب‌تر آن که سرجمع این اعتبارات حدود 60 درصد اعتبارات هر یک از معاونت‌های تخصصی دیگر است و این در حالی است که همین اعتبار اندک نیز بدون برنامه منسجم و غیر منسجم توزیع شده است.

- تقسیم کار مشخصی میان این اجزاء تعریف نشده و از همین جهت این اجزاء ناخواسته هدف مشترکی را دنبال نمی‌کنند.

 

2. مسئله دوم، نداشتن ارتباط کاری تعریف شده میان اجزاء وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با بخش‌های دینی و قرآنی است. بدین معنا که نه تنها همین اجزاء فعالیت‌دینی، ارتباط درونی مؤثر و هم‌افزایی ندراند، بلکه با سایر ارکان وزارت‌خانه نیز مرتبط نیستند. بدون شک توسعه فرهنگ قرآنی که هدف غایی فعالیت‌های قرآنی است، بدون بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی و هنری و رسانه‌ای که در سایر بخش‌های وزارت فرهنگ طراحی شده‌اند ممکن نیست. تعالی فعالیت‌های قرآنی نیازمند سوق دادن این فعالیت‌ها به سمت فعالیت‌های پرتأثیر، کم هزینه، پرمخاطب و جذاب است و این مهم نیز بدون تولید آثار و محصولات قرآنی جذاب و اثربخش میسر نمی‌شود و تولید این آثار نیازمند همراهی هنرمندان و صاحبان اندیشه و فکر و بهره‌گیری از بستر رسانه‌های نوین است. همه اینها بدون طراحی یک برنامه همه جانبه که هر یک از بخش‌های وزارت فرهنگ نقش خود را در آن به شکل شایسته انجام دهند محقق نمی‌شود. در حال حاضر بخش‌های دینی بدون توجه به این مهم مشغول به اجرای برنامه‌هایی در درون ساختار و سازمان خود هستند به همین جهت شاهد انجام جشنواره‌ها، هفته‌های قرآنی، راه‌اندازی سایت‌ها و طراحی نرم‌افزارها و بازی‌ها و تولید فیلم‌ها در درون این بخش‌ها بدون بهره‌گیری از ظرفیت سایر معاونت‌های تخصصی هستیم.

 

طبیعتا در این شرایط نمی‌توان توقع فعالیتی حرفه‌ای در تراز فعالیت‌های معاونت‌های تخصصی را داشت و حسب آنچه تا کنون ملاحظه شده، فعالیت‌هایی با تراز پایین‌تر و مخاطب و حوزه تأثیر کمتری اتفاق می‌افتد.

 

آفت مهم دیگر این موضوع، خطر نپرداختن سایر معاونت‌ها به امور مربوط به حوزه قرآن و عترت و به نوعی خالی شدن آنها از اقدامات از  این دست و مجتمع شدن آنها  در مجموعه‌های دینی است. در حالی که قرآن و عترت (ع) می‌بایست آمیخته با همه فعالیت‌های فرهنگی و هنری وزارت‌خانه بوده و در تمام اجزاء و ارکان مشاهده شود.

 

به نظر نگارنده اگر در جشنواره‌های فیلم و موسیقی و تئاتر فجر بخشی یا نشان و جایزه‌ای برای آثار قرآن و عترت ایجاد شود، بسیار مؤثرتر از برگزاری جشنواره مستقل با موضوعات از این دست خواهد بود. حداقل در سطح ملی و بین‌المللی اینگونه است. چرا که هنرمندان بیشتر راغب به تولید آثار برای حضور در جشنواره های صاحب جایگاه و معتبر هستند و همین موضوع روند تولید آثار ممتاز برای این حوزه را نیز افزایش خواهد داد. در این میان رسالت معاونت قرآن و عترت تعریف محتوای آثار و حمایت از آنها و تقدیر از آثار برگزیده خواهد بود. در خصوص موضوعات مشابه دیگر نیز می‌توان به همین شکل عمل نمود.

3. وظیفه اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، همانگونه که در سند منشور توسعه فرهنگ قرآنی تصریح و در مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی تبیین شده است، راهبری فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی است. یعنی مجموعه فعالیت‌هایی که در بستر هنر و رسانه، انگیزه و اشتیاق انس با قرآن را در مردم جامعه افزایش دهد. بر این اساس وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حسب رسالت ذاتی خود می‌بایست از بستر کتاب و سینما و مطبوعات و تئاتر و نرم‌افزار و فضای مجازی و ... که در تخصص اوست برای ترویج آموزه‌های قرآنی و انگیزه‌سازی در میان اقشار جامعه برای قرآنی شدن اقدام نماید. اگر اکنون به فعالیت‌های بخش‌های دینی وزارت‌خانه مراجعه کنید این رسالت اصلی تبدیل به یکی از فعالیت‌های فرعی شده و عملاً مشغول اموزش عمومی قرآن هستند تا فعالیت‌های تبلیغی ترویجی. مقایسه دقیق و آماری پرداختن به طیف فعالیت‌های آموزش عمومی قرآن در این مراکز مؤید این حرف خواهد بود. بنظر می‌رسد حتی اگر فعالیت آموزشی بخواهد در موضوع قرآن و در وزارت فرهنگ و ارشاد سالمی رخ دهد، برگزاری دوره‌هایی است که در آن فعالان حوزه هنرو و رسانه قرآنی تربیت می‌شوند؛ مانند تربیت داستان نویس قرآنی، نمایشنامه نویس قرآنی و ... است تا بتواند سرمایه انسانی لازم برای پیشبرد وظایف خود را تأمین نماید. اکنون اینگونه نیست و اولین و مهمترین دلیل آن نبود این نگاه در بدنه مدیریتی این مجموعه‌هاست. بنظر نگارنده تا این اتفاق نیفتد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مسیر تحقق وظایف اصلی خویش در موضوع قرآن و عترت عمل نکرده است.

4. یکی از مهمترین وظایفی که از جانب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محول شده است، ایجاد هماهنگی و پیگیری فعالیت‌های قرآنی کلیه دستگاه‌های دولتی، عمومی و مردمی است. به نوعی محوری ترین نقش اجرائی در فعالیت‌های قرآنی کشور بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و این خود به معنای داشتن یک جایگاه ویژه برای جهت‌دهی و پیشبرد این فعالیت‌هاست. همزمان با این مسئولیت، مدیریت کمیسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی نیز بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و شخص وزیر، رئیس این کمیسیون است که حسب تفویض اختیار صورت گرفته از جانب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، امکان تصویب دستورالعمل‌ها و ضوابط اجرائی این فعالیت‌ها و همچنین اختیار توزیع اعتبارات این حوزه در اختیار این کمیسیون است. دو نقش ویژه که تحقق آنها در موضوع اول تقریباً متوقف و در موضوع دوم تازه آغاز شده و اقدامات اولیه‌ای برای پیشبرد آن انجام شده است. بدون داشتن برنامه ویژه برای این دوبخش و بهره‌گیری از ظرفیت و جایگاه آن که تقریباً برای هیچ دستگاه دیگری وجود ندارد، ممکن نیست.