حل معمای هدفمندسازی یارانه‌ها

یادداشت دریافتی- فریدون قربانی¹؛سید حامد عظیمی²؛اخیرا طرح حذف 15 میلیون نفر از یارانه بگیران و اختصاص منابع حاصل از آن جهت پرداخت به نیازمندان جامعه – اعم از مددجویان دستگاههای حمایتی رسمی و یا نیازمندان معرفی شده از سوی خانوار هایی که یارانه آنها بدلیل توانمندی مالی حذف شده –  مورد تصویب کمیسیون اجتماعی مجلس قرار گرفته و راهی کمیسیون تلفیق شده است.

این در حالیست که مطابق قانون می بایست پرداخت یارانه نقدی در نهایت صرفا به دهک های پایین درآمدی و اقشار نیازمند جامعه اختصاص یابد و اجرای این طرح به شکل مذکور می تواند راه را برای تحقق راحت تر این هدف فراهم نماید.

نکته حائز اهمیت در این بین آنست که علیرغم امتیازات و نقاط مثبت و برجسته این طرح ، بر اساس مصاحبه های صورت گرفته در چند روز اخیر احساس می شود که برخی از مسئولین محترم دولتی و نمایندگان مجلس، در خصوص اجرای بهینه طرح مذکور نگرانی هایی دارند که در این بین چند نکته ضروری به نظر می رسد :

-  نکته اول اینکه این طرح دو بخش دارد : بخش اول با خاصیت دافعه بر انگیز که شامل حذف تدریجی یارانه ی حدود 15 میلیون نفر یارانه بگیر دارای استطاعت مالی است. بدیهی است هر گروه یا مرجعی که خود را باعث و بانی این پیشنهاد مطرح نماید ممکن است تصور نماید که در معرض فشار افکار عمومی این گروه از افراد جامعه قرار خواهد گرفت که چرا در صدد حذف یارانه آنان بر آمده است و از این روی ، انتقادات و روی گردانی در سر بزنگاه انتخابات را به جان خریده است.

بخش دوم اما ویژگی جاذبه گرایی دارد . اولا باعث می شود یارانه اغنیاء حذف شده و ثانیا در اختیار ضعفاء قرار گیرد. این البته به نوعی تکلیف قانونی نیز می باشد.

اما مسئولین و نمایندگان محترم نباید فراموش کنند که مردم ما بارها در صحنه های مختلف عاقلانه ترین راه را در پیش گرفته و در بسیاری از مشکلات کلان به یاری دولت شتافته اند. لذا اطلاع رسانی دقیق و واقعی از اهداف و مراحل عملیاتی نمودن طرح مذکور
بار دیگر نشان خواهد داد خود همین مردم بهترین همراه خواهند بود.

چرا که تجربه نشان داده است بدون رضایت و اقناع افکار و اذهان عمومی و اعتماد سازی نمی توان به اجبار مردم را با خود همراه و همگام ساخت. مردمی که بارها در مناسبات مختلف به یاری نیازمندان جامعه شتافته اند، این بار در قالب طرحی دیگر یارانه ی خود را به نیازمندانی که خود می شناسند و یا نیازمندان تحت حمایت نهادهای حمایتی(کمیته امداد امام خمینی(ره)،بهزیستی، معلولین،بیماران صعب العلاج و...) هدیه می نمایند. هدیه ای که از روی مهربانی و انسان دوستی است.

در همین یک سال اخیر که حذف یارانه بگیران سرعت بیشتری به خود گرفته است اعتراضات متعددی از سوی حذف شدگان صورت گرفته ، به نحوی که هر کس خود را در این موضوع ، ذیحق دانسته و حتی در اظهارات بعضی از افرادی که یارانه آنها قطع شده، عنوان شده که "من یارانه ام را از دولت می گیرم و به نیازمندی که خود می شناسم پرداخت خواهم کرد" . بدیهی است این طرح هم دقیقا این هدف بزرگ را دنبال می کند.

-  نکته دوم اینکه به هر حال باید پذیرفت پرداخت یارانه نقدی به تمامی آحاد جامعه – بدون در نظر گرفتن توان و استطاعت مالی آنها – از اساس کاری اشتباه و عبث بوده است. از این رو و به منظور هدفمندسازی واقعی یارانه می بایست گامی عملی در این راه برداشته شود که هم دارای هزینه های اجتماعی کمتری بوده و هم اینکه هدف گذاری بهتری را مد نظر داشته باشد.
 
- نکته سوم اینکه هم دولت و هم مجلس نمی خواهند خاستگاه این طرح را به نام خود معرفی نمایند. به نظر می رسد این موضوع  ناشی از محاسبه هزینه – فایده این طرح در جریان رقابتهای سیاسی بواسطه نزدیک شدن به انتخابات هفتم اسفند است و بیم آن می رود تا بخش هایی از سبد رای خود را در این مقطع و بواسطه این طرح از بدست بدهند.

البته در این خصوص نیز باید اظهار داشت که مصالح کشور و اجرای قانون می بایست بدون در نظر گرفتن منافع حزبی و جناحی در اولویت قرار گیرد و چه اولویتی بهتر و بالاتر از معیشت و رفاه محرومین و نیازمندان جامعه ؟؟

از سوی دیگر و حتی در صورت پذیرفتن نگاههای محافظه کارانه پیرامون این طرح که حاوی نگاههای منفعت طلبانه سیاسی است ، می توان از ظرفیتهای موجود در بخش دوم این طرح که بخش جاذبه گرای آن است استفاده نمود که هم به همبستگی اجتماعی جامعه اشاره دارد و هم به ایجاد حالتی از اقناع در بین حذف شدگان که می توانند از پرداخت یارانه خود به نیازمندان واقعی مطمئن شوند.

- نکته ی چهارم اینکه اجرای قانون توام با احترام متقابل به مردم و مشارکت مردم در اجرای آن بهترین راه برای اجراء است، هیچ قانونی نمی تواند با زور و اجبار و فشار اجرا گردد مگر با اطلاع رسانی و ایجاد فضای صمیمیت و آگاهی.

شاید یکی از علل اصلی اعتراض مردم به قطع یارانه ی آنها ، عدم اطلاع آنان از نحوه هزینه کرد منابع حاصل از این اقدام توسط دولت می باشد در صورتیکه در طرح مذکور منابع حاصل در جایی دیگر هزینه نمی شود بلکه از یک خانواده ی دارای تمکن مالی و با مدیریت همان خانواده به یک خانواده ی نیازمند انتقال می یابد.

در نهایت اینکه این طرح علاوه بر اینکه می تواند اجرای تکالیف مصرح قانونی را سبب گردد این ظرفیت درونی را در بطن خود داراست که هم همبستگی ملی و نیکوکاری عمومی را گسترش دهد ، هم به خواست مردم در راستای مدیریت منابع آزاد شده احترام بگذارد ، هم میزان اعتماد عمومی به عملکرد دولت و حسن هزینه کرد منابع مالی را افزایش داده و سر انجام گامی بزرگ و ماندگار در جهت تامین مطلوب رفاه و معیشت نیازمندان جامعه باشد. به واقع اجرای مطلوب این طرح می تواند مصداق تمام و کمال شعار " از مردم ، با مردم و برای مردم " باشد.

پیشینه طرح:
اجرای مرحله دوم قانون هدفمندی یارانه ها از اوایل سال 93 با فراخوان عمومی دولت جهت انصراف اقشار غیرنیازمند جامعه از دریافت یارانه آغاز گردید.  هدف اصلی از اجرای قانون مذکور در این مرحله "هدفمندسازی واقعی" توزیع یارانه ها و آزاد شدن منابع تخصیصی در حوزه های قابل تسهیم از قبیل تولید، درمان و خدمات اجتماعی و معیشتی به نیازمندان و اقشار دهک های پایین می باشد که در قانون بدان تصریح شده است.

با گذشت یکسال از اقدام مذکور و در پی عدم انصراف داوطلبانه توسط اکثریت قریب به اتفاق خانوارها، دولت کوشش نمود از طریق افزایش بهای حامل های انرژی و حذف تدریجی معدود خانوارهای برخوردار جهت رفع کسری بودجه مربوط اقداماتی را به انجام رساند و این در حالی است که دولت براساس نص قانون صرفاً ملزم به پرداخت یارانه اقشار نیازمند بوده و در مرحله دوم سرانه خانوارهای دهک های پایین می بایست از حال تساوی موجود خارج و افزایش یابد که بدلیل وضعیت فعلی مازاد پرداختی به نیازمندان در قالب سبد کالا (بن پرداخت غیرنقدی) پیش بینی گردیده که تعهد الزام آور و رویه منظمی برای اجرای آن وجود ندارد.

از دیگر واقعیات موجود در مقطع فعلی، عدم تمایل جدی دولت به حذف یارانه دهک های بالای جامعه علیرغم وجود بانک های اطلاعاتی موثق بوده که ظاهراً نگرانی از تبعات اجتماعی و سیاسی دلیل آن می باشد.

در میان دو گزینه مذکور (انصراف داوطلبانه – حذف اجباری) راه سومی قابل طرح و بررسی می باشد با عنوان <<طرح اهداء یارانه به نیازمندان>> . در این طرح پیشنهادی خانوارهای اقشار غیر نیازمند جامعه در یک حرکت ملی آمادگی خویش را جهت اهداء سرانه یارانه خود به یک خانواده نیازمند رسماً به دولت(سازمان هدفمندی یارانه ها) اعلام می نمایند.

خانواده اهداء کننده یارانه مجاز می باشد الف- رأساً نسبت به شناسایی و معرفی خانواده نیازمند اقدام نماید(منوط به احراز نیازمندی توسط نهادهای رسمی حمایتی) ب- پس از معرفی نهادهای حمایتی رسمی(کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی کشور) اقدام به شناسایی و مساعدت به خانواده نیازمند نمایند.

در فرآیند مذکور ، معارفه و ارتباط عاطفی خانواده اهداء کننده و دریافت کننده با بهره گیری از الگوی طرح اکرام ایتام در کمیته امداد امام (ره) و واریز یارانه مستقیم وجه یارانه اهداء کننده به حساب دریافت کننده توسط دولت نقش کلیدی و تعیین کننده ای خواهد داشت.

دلایل توجیهی طرح
1- مدیریت هدفمندی یارانه ها به دست مردم و کاهش اعتراضات

2- با احتساب 15 میلیون نفر حذف شده از دریافت یارانه ی نقدی که در این طرح پیش بینی شده و همچنین 3  میلیون نفری که قبلا حذف شده اند تقریباً بیش از دو دهک از افراد جامعه که بی نیاز از دریافت یارانه ها هستند حذف خواهند شد که گام مهمی در راستای هدفمندی یارانه ها برداشته خواهد شد.

3- در حال حاضر مبالغی که به افراد  فقیر  نیازمند جامعه پرداخته می شود در مقایسه با هزینه های این خانوارها بسیار اندک بوده و تزریق مبالغ ناشی از این طرح به نیازمندان می تواند نقش مهمی در کیفیت زندگی آنان داشته باشد.

4- این تصور که با حذف یارانه ی نقدی افراد پر درآمد منابع حاصل از آن به نیازمندان بر نمی گردد و توسط دولت در جاهایی دیگر هزینه خواهد شد، غالبا از بین خواهد رفت.

5- با این اقدام یک نوع همبستگی اجتماعی بوجود خواهد آمد.

6- در مدت اجرای یکساله ی حذف افراد پر درآمد توسط دولت و موارد اشتباهی حذف شده اعتراضاتی همواره متوجه دولت بود که در این خصوص با بهره گیری از بانکهای اطلاعاتی و شناسایی، درحال حاضر توان شناسایی دولت از طریق بانکهای مختلف اطلاعات دارایی های دهک پردرآمد و همچنین شناسایی نیازمندان از طریق نهادهای حمایتی میسر شده است.

7- با توجه به سکونت 3 میلیون خانوار در مناطق محروم روستایی و حتی وجود بانک اطلاعاتی 500 هزار خانواری از این تعداد به تفکیک ضرایب محرومیت، این ظرفیت وجود دارد که در کوتاهترین زمان ممکن هدفمندی یارانه ها با این طرح عملیاتی گردد.

8- وجود شبکه ی عظیم مددکاری در دستگاههای حمایتی مانند کمیته امداد امام(ره) و سازمان بهزیستی ظرفیت شناسایی فقرا و نیازمندان را در این طرح تسریع خواهد نمود.

مزایای اجراء این طرح از زاویه نگاه دولت، نهادهای حمایتی و اقشار برخوردار جامعه به تفکیک ذیل قابل احصاء می باشد:

الف- مزایای اجراء طرح برای دولت
-  اجرای واقعی مرحله دوم قانون هدفمندی یارانه ها بدون تخصیص منابع جدید
-  پرهیز از چالش با دهک های بالای جامعه و جلوگیری از تبعات سیاسی و اجتماعی
-  حذف پرداخت یارانه غیرنقدی به نیازمندان (سبد کالا) و صرفه جویی در بودجه
-  تقویت پایگاه اجتماعی دولت میان اقشار نیازمند
-  خروج از توقف و تعلل موجود در اجرای مرحله دوم قانون هدفمندی یارانه ها
-  تکریم مردم و تقویت وحدت ملی در راستای تحقق همدلی وهمزبانی دولت و ملت

ب-مزایای اجراء طرح برای نهادهای رسمی حمایتی(کمیته امداد و بهزیستی)
-  برقراری ارتباط و اتصال مادی و معنوی میان اقشار برخوردار با نیازمندان در سطح ملی
-  بهبود وضعیت معیشت و رفاه نیازمندان ناشی از افزایش درآمد آنها
-  فراگیری و توسعه طرح های حمایتی جاری از قبیل طرح اکرام و محسنین و غیره
-  افزایش اعتماد عمومی به دستگاههای حمایتی رسمی
-  افزایش مساعدت و مشارکت عمومی خیرین در کاهش فقر نیازمندان پس از آشنایی نزدیک با مشکلات آنان
-  کاهش تصدی گری نهادهای حمایتی و واگذاری امور به مردم و ایفاء نقش نظارت و هماهنگی امور
-  شناسایی نیازمندان و خیرین جدید و تکمیل بانک اطلاعات مربوط

ج- مزایای اجراء طرح برای اقشار غیرنیازمند
-  مشارکت در نیکوکاری شفاف ضمن برخورداری از قدرت انتخاب خانواده نیازمند و تعیین اولویت نیازمندی
-  جلوگیری و پیش قدمی از دسترسی و افشاء اطلاعات خصوصی و مالی
-  مشارکت مستمر و مبتنی بر نظام سیستمی در مساعدت به نیازمندان با توجه به محدودیت های زمان و مکان و مشغل های کاری خیرین
-  همراهی و همدلی ملی با دولت در رسیدگی به امور نیازمندان و تحقق عدالت اجتماعی
-  مشارکت دائمی در امور خیریه از محل درآمد مشکوک الوصول و مورد تردید در آینده

ملاحظات ضروری جهت اجراء موفق طرح:
-  درفرآیند اجراء طرح، اهدا کننده موافقت خود را جهت واریز یارانه نقدی خویش به حساب جاری خانواده نیازمند توسط دولت در بخش ویژه ای که بدین منظور در سامانه سازمان هدفمندی یارانه ها طراحی خواهد گردید ضمن معرفی خانواده نیازمند مورد نظر اعلام می نماید.

-  هر خانواده نیازمند پس از احراز نیازمندی مجاز به دارا بودن یک خانواده اهدا کننده خواهد بود(در مرحله اول) و تناسب نفرات خانواده اهدا کننده و دریافت کننده ضروریست

-  شناسایی و معرفی خانوار نیازمند توسط خانوار اهدا کننده و نهادهای حمایتی رسمی طی تعامل این نهادها با دولت(سازمان هدفمندی یارانه ها) صورت خواهد پذیرفت.

-  بهره گیری از ظرفیت های متنوع تبلیغات مناسب و جریان سازی رسانه ای در سطح ملی جهت اجراء موفق طرح ضروریست.

-  با عنایت با اینکه محل تأمین مالی مساعدت به خانواده نیازمند توسط خانواده اهداء کننده از محلی است که احتمال حذف آن در آینده وجود خواهد داشت ، مقتضی است اطلاع رسانی در خصوص شناسایی و حذف یارانه اقشار برخورداری که در این طرح ملی مشارکت ننموده اند همزمان با اجراء طرح کماکان توسط دولت استمرار یابد.

-  پیش بینی های لازم جهت تشویق و تکریم مناسب و اعطاء نشان منزلت اجتماعی ویژه برای اعضاء خانواده اهدا کننده یارانه توسط دولت از اقدامات مؤثر خواهد بود.

-  طرح دو فوریتی حمایت از 6 میلیون نیازمند که با هدف افزایش مساعدت به نیازمندان توسط کمسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی تهیه گردیده در راستای تأمین هدف اصلی طرح پیشنهادی << اهداء یارانه به نیازمندان>> و ارتقاء وضعیت معیشتی آنان و فقرزدایی از جامعه قلمداد می گردد که بدلیل عدم پیش بینی منابع مالی و میزان آن با ابهام مواجه می باشد.

-  تشکیل ستاد هماهنگی اجراء این طرح با حضور نمایندگان دستگاههای ذیربط و مسئول جهت برنامه ریزیهای لازم اجتناب ناپذیر است.

-  انجام این طرح در عملیاتی نمودن و تامین منابع پیشنهاد افزایش مستمری افراد نیازمند بر اساس حداقل 40% حقوق و دستمزد که در لایه ی مساعدتهای اجتماعی طرح تامین اجتماعی سه لایه که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در حال پیگیری است کمک شایانی می نماید.

---

1.( دانشجوی دکترای تخصصی جامعه شناسی- گرایش مسائل اجتماعی ایران)
 2. ( دکترای تخصصی سیاسی)