احمد فرهادی؛ در انتهای نخستین برنامه انتخاباتی تلویزیونی حسن روحانی که از شبکه دوم سیما بخش می‌شد، وی در حالی که یک کلید را در دست خود بالا گرفته بود و رو به دوربین نشان می‌داد گفت: «من می‌خواهم بگویم همه چیز با تدبیر و امید و با کلید تدبیر حل خواهد شد. شما بدانید (با این کلید) مساله هسته‌ای و تحریم‌ها هم حل خواهد شد و رونق اقصادی هم ایجاد خواهد شد.»
س از این سخنان بود که واژه «کلید» در ادبیات ما رونق بیشتر گرفت و طیفی از سخنان طنز تا جد مملو از کلید شد و کلیدهای پیشنهادی برای حل مسائل گوناگونی از سوی کارشناسان ارائه گردید: کلید حل مسائل اقتصادی، کلید حل مسائل سلامت، کلید حل مسائل سیاسی و ...
دو سالی از روی کار آمدن روحانی می‌گذرد کلیدهای بسیاری از جیب‌ها بیرون آمد و پاره‌ای از مسائل هم به یمن همان کلیدها حل و فصل شد مهمترین قفلی هم که این روزها امید به گشایش آن بسیار شده قفل ماراتن مذاکرات هسته‌ای است که امیدواریم به قول روحانی با کلید تدبیر هر چه زودتر گشوده شود. اما گویا ایران زمین ما بجز قفل و کلید چیز بیشتری هم می‌خواهد.
بر اساس گزارش سال 2014 سازمان بین‌المللی شفافیت؛ ایران در بین 175 کشور رتبه 137 را بر اساس شاخص ادراک فساد از این نظر بدست آورده است. ایران در رده بندی جهانی ادراک فساد در سال 2013 رتبه 144 را بدست آورده بود که بر این اساس در گزارش امسال 7 پله صعود داشته است.
اگر از این رتبه بندی‌ها عبور کنیم و این گزارشات را تا حدودی سوءگیرانه بدانیم مواردی دیگری ذهن را مشغول می‌کند به این لیست توجه بفرمایید:
- اختلاس ۱۲۳ میلیارد تومانی
- اختلاس شهرام جزایری
- اختلاس ۳ هزار میلیارد تومانی در ایران (موضوع مه آفرید خسروی)
- اختلاس هزار میلیاردی در سازمان بازنشستگی و شستا
- اختلاس ۱۳ هزار میلیارد تومانی بابک زنجانی
- محکومیت معاون اول ریاست جمهوری (محمدرضا رحیمی) به جرم فساد مالی
- دریافت رشوه ۱۷۰ نماینده مجلس از محمدرضا رحیمی
- حیف و میل یا اتلاف شدن ۷۰۰ میلیارد دلار سرمایه ملت ایران، در دولت یازدهم
- موضوع پدیده شاندیز و اتهام اختلاس آن
- موضوع سهمیه‌های و بورس‌های غیر قانونی تحصیلی
- و سایر موضوعات ریز و درشت دیگر
با نگاه اول به این لیست شاید چنین به نظر برسد که دایره قوانین در ایران چندان سفت و سخت نبوده و نیست که این همه مشکل ایجاد می‌شود. شاید هم بدین باور برسیم که به علت این همه فساد در عدم مبارزه جدی با این پدیده است و شاید هم اعتقاد داشته باشیم که این موضوعات توسط دیگرانی انجام شده که باورشان ضعیف بوده و مثلاً اگر کسی دیگر شبیه به ما در راس کار بود این قدر فساد انجام نمی‌شد و شاید هم تحلیل‌های دیگر؛ هر تحلیلی داشته باشیم نمی‌توانیم از این واقعیت عدول کنیم که ایران زمین امروزه با موضوعی به نام فساد دست و پنچه نرم می‌کند. هر دری که به روی این پدیده بسته می‌شود؛ از دری دیگر سر بر می‌آورد و به همین دلیل تلاش‌های متعدد برای مبارزه با موضوع فساد ناکام می‌ماند. براستی کلید حل این موضوع چیست؟
ابتدا باید به یک قاعده باور داشته باشیم و آن اینکه «شروع و پایان موضوعات, از خود آن موضوع نیست» به عبارت دیگر برای مبارزه با یک پدیده نباید مستقیم سراغ آن پدیده رفت. مثلاً برای توسعه سیاسی نباید مستقیما به سراغ ساختارها و اشکال توسعه سیاسی رفت بلکه برای توسعه سیاسی باید معطوف به توسعه اجتماعی و اقتصادی بود. یا برای افزایش سهم خود در صادرات نباید به سراغ ساختارهای صادراتی رفت, بلکه باید به موضوعات طراحی و مهندسی و کیفیت توجه نمود. بر این اساس می‌توان گفت برای حل موضوع فساد در ایران هم نباید مستقیماً به سراغ فساد رفت. بلکه باید روش و منش دیگری را پیش گرفت.
شاید بگویید که مگر می‌شود برای مبارز با فساد قانونی وضع نکرد؟ و پاسخ این است که قانون را باید وضع کرد اما نباید امید چندانی داشت که با وضع فلان قانون مبارزه با فساد انجام گرفته است. چرا که از انجا که قوانین توسط قوه عاقله انسان‌ها وضع می‌شوند همین انسان‌ها هم می‌توانند با توسل به همان قوه عاقله قوانین را دور بزنند.
پس راهکار چیست؟راهکار تنها یک چیز است و آن مقوله‌ای به نام «اخلاق» البته اگر با همان قاعده هم بخواهیم موضوع اخلاق را تحلیل کنیم باید بگوییم که اخلاق هم از خودش شروع نمی‌شوند. به عبارت دیگر تاکید منظور از تاکید بر اخلاق این نیست که بخواهیم بگوییم چه کاری خوب است یا چه کاری بد. بلکه منظور از اخلاق یعنی تاکید بر سه بنیان:
- خلاقیت در اندیشه
- خود اندیشه
- تفکر نقدی
اگر اکسیر اخلاق به مفهوم فوق در جامعه‌ای بدمد احتمال خطا در آن جامعه کمتر و کمتر خواهد شد و اگر اخلاق در سطح عام و فقط معطوف به بیان و خوب و بد باشد ممکن است خود عنصری باشد بر خلاف اخلاق! به نظر می‌رسد فعلاً کلید مبارزه با فساد خاموش است و تا زمانی که این کلید روشن نشود باید هر روز منتظر اخبار جدیدی از ویرانی‌های ویروس فساد در ایران زمین باشیم.
دیر یا زود ممکن است کلید روحانی در قفل مذاکرات هسته‌ای را بگشاید, آنگاه رونق اقتصادی در پی خواهد آمد و این رونق می‌تواند به گسترش بیشتر دامنه فساد بیانجامد. پس ضرورت دارد که پیش از هر چیز و بیش از هر چیز به مسئله اخلاق توجه بیشتر شود.
