دو خطر زيرزميني در تهران

 رئيس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران مي‌گويد: پايتخت از ناحيه دو خطر زيرزميني شامل «كم‌آبي» و «زلزله‌بزرگ» در معرض تهديد است و براي هر كدام از آنها يك كارگروه تخصصي در سازمان تشكيل و مطالعاتي درباره ابعاد اين دو بحران آغاز شده است.

در قضيه بحران آب، يافته‌هاي اين سازمان، چالشي عميق‌تر از كمبود آب‌شرب را براي تهران هشدار مي‌دهد. در حال‌حاضر با ‌ته‌نشين شدن يكي دو سد تامين‌كننده آب مصرفي تهران، گرايش به برداشت از «سفره‌هاي زيرزميني» افزايش پيدا كرده است. اما سازمان مديريت بحران شهر تهران ادامه استفاده از منابع آب زيرزميني را به ضرر پايتخت مي‌داند و معتقد است: اين روند مي‌تواند به خشك‌شدن سفره‌هاي آب زيرزميني و سپس فرونشست زمين –روزانه يك ميلي‌متر- و در نهايت به پرشدن مجراهاي آب زيرزميني از خاك براي هميشه منجر شود و آينده تهران را به شهري بدون آب زيرزميني بدل كند.

 رئيس سازمان مديريت بحران شهر تهران همچنين درباره «زلزله‌ بزرگ» -كه گفته مي‌شود در وقوع آن تاخير چندساله به‌وجود آمده و هر لحظه احتمال اين زمين‌لرزه ‌مي‌رود- اعلام كرد: در حال‌حاضر حداقل سه نوع پيش‌نشانگر زلزله به‌صورت مرتب توسط سازمان و به كمك تجهيزات مخصوص، رصد مي‌شود و چنانچه علائم غيرعادي دريافت كنيم، پيام هشدار سريع زلزله‌ را از طريق شبكه پنج سيما به شهروندان تهراني اطلاع خواهيم داد. احمدصادقي درباره شايعه‌اي كه بهار امسال بعد از توفان 112 كيلومتري 12خرداد در تهران، در ارتباط با «زلزله‌بزرگ» مطرح شد نيز گفت: در ماه‌هاي اخير كارگروه «مخاطره زمين» در سازمان تحقيقاتي را درباره رابطه توفان با زلزله هم به‌عنوان پيش‌نشانگر و هم با فرضيه پس‌نشانگر، در حوادث مشابه در ساير كشورها انجام داد و در جمع‌بندي‌هاي خود، رابطه تقدم و تاخر به ترتیب میان توفان و زلزله را از نظر علمي مردود اعلام كرد اما به سوابقي از عكس اين رابطه– وقوع زلزله قبل از بروز توفان- دست يافت. متن گفت‌‌وگو با احمد صادقي، رئيس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران را در ادامه بخوانيد:

شما ابتدای شهریورماه اعلام کردید که به دلیل حاد شدن بحران کم آبی در پایتخت، تهران بیش از 40 روز دیگر آب ندارد. ضمن آنکه بحران کم‌آبی در تهران مشکل دیگری به نام فرونشست زمین به دنبال خواهد داشت. مطالعات انجام شده توسط سازمان مدیریت بحران مشکل کم آبی تهران را از چه زمانی شناسایی کرد و چرا بحران خطر فرونشست زمین را به دنبال دارد؟
این سازمان به صورت تخصصی به مطالعاتی همچون بحران کم آبی وارد نمی‌شود. اما زمانی که هشدارهایی در خصوص بحران‌های طبیعی از سوی دستگاه‌های مربوطه اعلام می‌شود به دلیل نقشی که سازمان مدیریت بحران در مباحث پیشگیری دارد و باید آمادگی مقابله با بحران را داشته باشد به این‌گونه مسائل ورود پیدا می‌کند. آمارهای بحران کم‌آبی توسط کارگروه‌های تخصصی ستاد مدیریت بحران تهیه شد. براساس این مطالعات بحران کم‌آبی از اوایل سال جاری شناخته شد. علاوه بر این مطالعاتی که در سازمان آبفای تهران انجام شد، هشدارهایی بابت کمبود آب در تهران ارائه شد و نهایتا در اواخر تابستان به این نتیجه رسیدیم که اگر صرفه‌جویی انجام نشود تهران بیش از 40 روز دیگر آب ندارد. کاهش بارندگی‌های فصلی و نبود مدیریت صحیح منابع آبی دو علت کمبود آب شناخته شده است.  در نگاه اول شاید تبعات کمبود منابع آبی در بروز مشکل برای آب مصرفی شهروندان به نظر آید اما مشکل اصلی جای دیگری است. زمانی که کمبود منابع آبی وجود داشته باشد، باید برای جبران این کمبود از منابع زیرزمینی آب استخراج شود. استخراج مداوم و بیش از ظرفیت منابع آب زیرزمینی سبب خشک شدن این منابع خواهد شد. اگر این منابع خشک شود، حفره‌های زیرزمینی که تا قبل از خشک شدن محل ذخیره آب بوده، به مرور زمان فرونشست زمین را موجب می‌شوند. براساس مطالعات صورت گرفته در کارگروه‌های تخصصی در شهر تهران روزانه یک میلیمتر نشست زمین اتفاق می‌افتد. که در طول سال مجموعا به 36 سانتی متر خواهد رسید. این فرونشست در بخش‌های جنوب غربی تهران با شدت بیشتری اتفاق می‌افتد.

فرونشست زمین چه خطراتی برای شهر به دنبال دارد؟ آیا می‌تواند به تحریک گسل‌های اطراف شهر منجر شود؟
فرو نشست زمین برای مدیریت شهری یک خطر است که می‌تواند تا حدی باعث آسیب بناها هم شود. اما ارتباطی به تحریک گسل‌ها ندارد. اتفاق ناگوارتری که ممکن است رخ دهد پرشدن مجراهای خشک شده آب و نبود جایگزین برای آنها است. بنابر این در آینده با شهری رو به رو هستیم که یا منابع آب زیرزمینی محدودی دارد یا آنکه اصلا منابع آب زیر زمینی ندارد.

آیا هنوز هم شرایط منابع آبی در وضعیت بحران قرار دارد یا آنکه با وجود بارش‌های ماه گذشته از وضعیت قرمز عبور کرده‌ایم؟
بله. همچنان وضعیت منابع آبی شهر تهران بحرانی است. این موضوع به راحتی با بازدید از سدهای شهر تهران قابل مشاهده است. باید با تکیه بر عقاید دینی خود از خداوند طلب بارش باران کنیم تا بتوانیم از این بحران نجات یابیم.

آیا راهکاری عملیاتی به جز طلب باران از خداوند وجود ندارد؟
قطعا راهکاری دارد که عمل به آن ساده است. چراکه بسیاری از کشور‌های دنیا که در مقایسه با کشور ما با شرایط حادتری در کمبود منابع آبی مواجه هستند با مدیریت مناسب منابع آبی خود به حل این مشکل پرداخته‌اند. اولین راهکار کاهش سرانه مصرف آب از طریق صرفه‌جویی است. دومین راهکار مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی است که هنوز هم به صورت سنتی انجام می‌شود. تفکیک آب آشامیدنی از آب بهداشتی و کشاورزی نیز یکی از گزینه‌هایی است که در کاهش مصرف آب موثر خواهد بود. چهارمین راهکار نوسازی شبکه لوله‌کشی آب مصرفی است که بخش زیادی از هدررفت آب در این بخش اتفاق می‌افتد.

تا پیش از جدی شدن بحران آب در تهران، خطر بزرگی که همواره پایتخت را تهدید می‌کرد و البته هنوز هم خطر محسوب می‌شود، «زلزله بزرگ» است. وقوع توفان در خردادماه سال جاری موجب شد تا برخی از کارشناسان و زلزله‌شناسان آن را نشانه‌ای از قریب‌الوقوع بودن زلزله احتمالی تهران بدانند. این سناریو اگرچه از سوی برخی دیگر از استادان اهل فن تکذیب شد اما هنوز هم در میان عده‌ای مطرح می‌شود. اساسا پایه علمی ارتباط این دو پدیده طبیعی تا چه اندازه صحت دارد؟
یکی از محورهایی که در بحث زلزله و پیش‌نشانگرهای آن مطرح است مباحث تاریخی گذشته یا مباحث تاریخی است. به این شکل که با بررسی زلزله‌های مختلفی که در ادوار مختلف به وقوع پیوسته است یکسری نقاط مشترک میان آنها کشف می‌کنند و اعلام می‌شود برخی نقاط مشترک در تمامی زلزله‌ها تکرار شده، پس می‌توان گفت که یک اتفاق به عنوان پیش‌نشانگر یا پس‌نشانگر زلزله محسوب می‌شود. از این رو بلافاصله پس از وقوع توفان امسال، کارگروه مخاطره زمین برای بررسی این حادثه به عنوان پیش‌نشانگر یا پس‌نشانگر زلزله تشکیل شد. بررسی این حادثه در کارگروه مشخص کرد که در ادوار گذشته توفان به عنوان پیش‌نشانگر زلزله شناخته نشده است. به گفته استادان فن مواردی در گذشته وجود داشته که پس از زلزله، توفان به وقوع پیوسته باشد اما عکس این ماجرا تاکنون اتفاق نیفتاده است. بنابراین این موضوع در کارگروه تخصصی از نظر علمی رد شده است.

چه شاخص یا پدیده‌هایی به‌عنوان پیش‌نشانگر زلزله تعریف شده‌اند و از سوی سازمان به صورت مداوم رصد می‌شوند؟
پیش‌نشانگرهای مختلفی داریم. مثلا  اندازه‌گیری گاز رادون در زیر زمین که رصد آن به عنوان یک پیش‌نشانگر زلزله در دستور کار سازمان تخصصی است. گاز رادون یکی از پیش‌نشانگرهای زلزله به شمار می‌آید که از طریق سنجش میزان غـلظت آن در چـشمه‌های آب اطراف گسل‌ها در پیش‌بینی زلزله مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی از زلزله‌های گذشته در جهان ارتباط این پیش‌نشانگر با زلزله مشاهده شده است البته نیازمند مطالعات علمی در این خصوص از سوی مراکز علمی – پژوهشی هستیم.  همچنین تغییر غیرمتعارف آب‌های زیرزمینی، حتی رصد حرکات حیوانات از دیگر پیش‌نشانگرهایی است که مرتبا در حال رصد هستند.

در چند ماه گذشته تعداد خردلرزه‌‌هایی که در شهرستان‌های اطراف تهران آمد زیاد شد. سه سال پیش هم چنین اتفاقی افتاد و در بهمن ماه سال 90 بود که یک زلزله به بزرگی 2/4 ریشتر بعد از چندین خردلرزه در تهران اتفاق افتاد. وقوع چنین خردلرزه‌هایی طبیعی است یا می‌تواند مفهوم و پیام خاصی را به‌عنوان یک پیش‌نشانگر داشته باشد؟
وقوع خردلرزه‌ها طبیعی است، چون گسل‌های شهر تهران گسل‌های فعالی هستند. اما اگر میزان این خردلرزه‌ها خاص باشد یا تکرار خاصی داشته باشد، می‌توان آنها را به‌عنوان پیش‌نشانگر آنها تلقی کرد. البته تعداد خردلرزه‌هایی که در ماه‌های گذشته به آن اشاره می‌کنید در حدی نبوده است که بتوان آن را پیش‌نشانگر تلقی کرد. به عنوان مثال در مورد زلزله 27 مرداد مورموری در استان ایلام قبل از وقوع زلزله بزرگ دو خردلرزه با بزرگی 4 ریشتر اتفاق افتاد. یک روز پیش از این زلزله نیز، زلزله‌ای به بزرگی 2/4 ریشتر در دماوند رخ داد که پس از آن با تشکیل کارگروهی ویژه تصمیم گرفته شد که اگر چند ساعت بعد زلزله دیگری در همین ابعاد اتفاق بیفتد به مردم هشدار داده شود که چون تکرار نشد هشداری هم به مردم ندادیم.

در صورت بروز شرایط بحرانی برای هشدار به مردم چه مکانیزمی به صورت عمومی طراحی شده است؟
اطلاع‌رسانی درباره خطر وقوع زمین‌لرزه یا همان هشدار سریع از طریق صدا و سیما انجام می‌شود. در این راستا کارگروه تخصصی اطلاع‌رسانی و هشدار در تهران به مسوولیت شبکه 5 سیما تشکیل شده که عضو کارگروه تخصصی ستاد مدیریت بحران شهر تهران است. البته دانش بشر هنوز موفق به پیش‌بینی و تعیین زمان دقیق وقوع زلزله نشده است و مطالعات دانشمندان به نتایج محدودی رسیده است. بنابراین اصل بر پیشگیری است تا اگر زمین لرزه رخ داد خسارات و تلفات کمتری داشته باشد.

اما چندی پیش که برای توضیح ماجرای وقوع توفان تهران در صحن علنی شورا حضور داشتید اعلام کردید برای چنین اطلاع‌رسانی باید مجوز داشته باشید. آیا این موضوع روند اطلاع‌رسانی را به خصوص در مورد هشدار زلزله کند نخواهد کرد؟
بنده به مکانیزم اطلاع‌رسانی اشاره کردم اما اینکه فرآیند اطلاع‌رسانی به بلوغ خود نرسیده درست است و هماهنگی بیشتری در این بخش نیاز است. این موضوع را اشاره کنم که ما در بخش قانونی مشکل نداریم بلکه در بخش اجرای قانون با چالش مواجه هستیم. از این رو اصلاح قوانین مربوط به این موضوع در دستور کار مجلس قرار گرفته و امیدواریم با تصویب آن جایگاه سازمان مدیریت بحران کشور ارتقا پیدا کند.