بازارچه‌های مرزی در آستانه تعطیلی

از بین 31 استان کشور 16 استان، استان های مرزی محسوب می شوند که براساس آخرین سرشماری در سال 1390 بیش از 45 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده اند.

تاریخ انتشار: ۱۴:۲۴ - ۲۸ ارديبهشت ۱۳۹۳

«تصویر دائم می لرزد و مردی دوربین به دست در حال حرکت است. لحظاتی در فیلم دو مرد با صورت های بسته با پارچه دیده می شوند که اسلحه به دست سریع از شیب کوه بالا می روند. از روشنی و نور تصویر می توان حدس زد که تازه خورشید بالا آمده و صبح شده است. فضای اطراف کوهستانی و سنگلاخ است. در تصویر از دور چادری بالای یک تپه نشان داده می شود و برای لحظاتی تصویر روی چادر متمرکز می شود. چادر برزنتی و بسیار ساده است. صدای مردان در تصویر دائم شنیده می شود که دعا می خوانند و به سمت چادر سریع حرکت می کنند. چند ثانیه ای بیشتر طول نمی کشد که مردان مسلح به چادر می رسند. دو نفر از آن ها با اسلحه ورودی چادر را کنار می زنند و اسلحه هایشان را رو به سوی سربازان جوانی می گیرند که ناگهان از خواب بیدار شده اند.»

روز 17 بهمن پنج سرباز ایرانی که در منطقه مرزی جکیگور در چادر مشغول استراحت بودند توسط افراد گروه تروریستی جیش‌العدل به گروگان گرفته شدند. سربازان، مرزبان ایران هستند که گروه جیش العدل در مقابل آزادی آن ها در خواست آزادی 300 زندانی را کرده است. بعد از گروگان گرفته شدن این سربازان مقامات رسمی کشور در وزارت خارجه، وزارت کشور، نیروهای انتظامی و امنیتی حرکت گسترده ای را برای آزادی این سرباران شروع کردند. در کنار این تلاش های رسمی در شبکه های اجتماعی مردم و فعالان اجتماعی با راه اندازی کمپین های متعددی برای آزادی این سربازان دست به کار شدند. طی هفته های گذشته گروه های اجتماعی در تویتر و فیس بوک برای آزادی این سربازان که همگی زیر 25 سال سن دارند، امضا جمع می کنند.

اما این سربازان در شرایطی از سوی گروه جیش العدل گروگان گرفته شده اند که 6 ماه پیش نیز در نقطه مرزی دیگری نزدیک به همین منطقه جیکگور و در حمله ای دیگر، گروه تروریستی جیش العدل 14 مرزبان ایران ( 12 سرباز و 2 افسر) را به شهادت رساند و 6 مرزبان را زخمی کرد.

درسال های گذشته مرزهای شرقی کشور به خصوص مرز مشترک ایران با پاکستان در استان سیستان و بلوچستان هر از چندی شاهد حرکت های ترورستی گروه هایی مانند جیش العدل و جندالله بوده است. البته حملات تروریستی به مناطق مرزی کشور تنها شامل مرزهای شرقی نیست بلکه در مرزهای غربی کشور و در استان های کردستان و آذربایجان غربی نیز هر از چندی شاهد انتشار اخباری از درگیری های نیروهای انتظامی و سپاه با گروه های تروریستی و شهادت افسران نظامی و مرزبانی کشورهستیم. مانند خبر شهادت 5 عضو سپاه و زخمی شدن دو عضو در مهرماه امسال در درگیری با گروه پژاک در منطقه بانه در استان کردستان.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان ژئوپلتیک و جغرافیای سیاسی وجود درگیری ها، گروگان گیری ها، قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا و قاچاق انسان، قاچاق اسلحه و... در نقاط مرزی کشور به خصوص در استان های سیستان و بلوچستان، کردستان و آذربایجان غربی نشان می دهد که حفاظت از مرزهای کشور نیازمند نگاهی ویژه و متفاوت است.

در سال های گذشته ایران با استقرار نیروهای نظامی و انتظامی در مناطق مرزی و ایجاد پاسگاه ها در نقاط صفر مرزی تلاش گسترده ای را برای برقراری امنیت مرزها کرده است اما کارشناسان معتقدند آن چه در این بین کمتر مورد توجه قرار گرفته سرمایه گذاری های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در نقاط مرزی کشور است. به اعتقاد کارشناسان برقراری امنیت مرزها به جز اقدامات نظامی و انتظامی و امنیتی نیازمند حرکتی همه جانبه از نظر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است که می تواند شرایط مساعدی را برای آرامش کامل مرزهای کشور به وجود آورد. آن چه مرزهای کشور در شرایط کنونی به آن نیازمند است سرمایه گذاری است.

36 میلیون جمعیت استان های مرزی

ایران با داشتن بیش از 8700 کیلومتر مرز خشکی و آبی با 7 کشور عراق، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان، افغانستان و ترکیه دارای مرز خشکی و با 6 کشور روسیه قزاقستان (در شمال)، کویت، قطر، امارات متحده عربی و بحرین (در جنوب) دارای مرز آبی است. ایران طولانی‌ ترین مرز خود را با عراق و کوتاه‌ ترین مرز را با کشور ارمنستان دارد. مرز ایران با عراق ۱۴۵۸ کیلومتر و مرز ایران با ارمنستان تنها ۳۵ کیلومتر است. همچنین طول مرز ایران با کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و ترکیه نیز به ترتیب 936، 909، 992، 759 و 499 کیلومتر است.

از بین 31 استان کشور 16 استان، استان های مرزی محسوب می شوند که براساس آخرین سرشماری در سال 1390 بیش از 45 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده اند. طبق این سرشماری جمعیت 16 استان مرزی کشور 36 میلیون و 241 هزار و 855 نفر است و این میزان جمعیت خود نشان دهنده اهمیت بسیار زیاد استان های مرزی است. از سوی دگیر آمار وزارت کشور از تعداد سرپرستان خانوارهای مرزی هم نشان می دهد سه میلیون و 288 هزار و 413 سرپرست خانوار در نقاط مرزی کشور زندگی می کنند.

اما همه این آمارها در حالی اهمیت مناطق و استان های مرزی را نشان می دهد که مناطق مرزی بیشترین محرومیت، بیکاری و پایین ترین سطح کیفیت زندگی را در کشور دارند و فاصله این مناطق با استان های مرکزی سالانه سبب بیشترین مهاجرت ها به مراکز استان ها و شهرهای مرکزی کشور می شود.

محرومیت و بیکاری مرزنشینان

براساس پژوهش «تحلیل ابعاد کیفیت زندگی در نواحی شهری» که در مجله علمی پژوهش و برنامه ریزی شهری منتشر شده است در بین شهرهای مرزی کشور، بیش از 60 شهر در فهرست مناطق و شهرهای محروم قرار دارند. شهرهایی که هر کدام از آن ها دارای تعدادی بخش و روستای کوچک محروم در حاشیه نقاط مرزی هستند.

مناطق مرزی ایران از لحاظ راه های دسترسی، امکانات آموزشی و بهداشتی، رفاه و خدمات اجتماعی، شرایط مسکن، بیمه و امکانات اولیه زندگی در پایین ترین سطح قرار دارند. بیشتر مناطق مرزی و شهرهای اطراف مرزهای کشور فاقد صنایع مادر و یا کارخانه های بزرگ صنعتی هستند و معمولا حجم سرمایه گذاری های اقتصادی در این مناطق بسیار پایین است. همین موضوعات در سال های گذشته باعث شده تا کیفیت زندگی در مناطق مرزی کشور و استان های مرزی بسیار پایین باشد و استان های مرزی جزو مناطق محروم کشور محسوب شوند.

از نظر شاخص توسعه انسانی و بیشترین جمعیت بی سواد در کشور استان های سیستان و بلوچستان، کردستان، آذربایجان غربی و خراسان شمالی در پائین‎ترین رتبه قرار گرفته اند. از نظر شاخص کیفیت زندگی هم استان‎های ایلام، چهارمحال و بختیاری، زنجان، سیستان و بلوچستان و کردستان پنج استان انتهایی جدول هستند. در بین شاخص بهداشت و درمان نیز استان های مرزی چون خوزستان، خراسان شمالی، آذربایجان شرقی، اردبیل، آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان و هرمزگان در بین 10 استان انتهایی کشور دیده می شوند.

براساس آمارها کمترین میزان سرانه تولید ناخالص داخلی با احتساب نفت به ترتیب به استان های سیستان و بلوچستان، لرستان، کردستان، آذربایجان غربی و گلستان اختصاص دارد. همچنین کمترین میزان سرانه تولید ناخالص داخلی با کسر نفت هم به استان سیستان و بلوچستان تعلق دارد و بعد از آن استان‎های لرستان، کردستان، کهگیلویه و بویراحمد و آذربایجان غربی جای گرفته اند.

آن چه از آمارهای بالا می توان به خوبی متوجه شد میزان بالای محرومیت و پایین بودن شاخص کیفیت زندگی در استان های مرزی به خصوص در سه استان‎ سیستان و بلوچستان، کردستان و آذربایجان غربی است که در طول سال بیشترین ناآرامی ها را در مناطق مرزی شاهد هستند و این نشان دهنده رابطه مستقیم بین امنیت در این استان های مرزی با رشد اقتصادی در آن ها است.

اشتغال و ارتقاء سطح زندگی راه برون رفت از بن بست

براساس آمار نفوذ مسکن سال 1390 استان های مرزی کشور در مجموع یک میلیون و 730 هزار بیکار را در خود جای داده اند. البته در این آمار اعداد مشخص و بررسی دقیقی روی نقاط مرزی به صورت متمرکز انجام نشده و تنها آمار از استان های مرزی ارائه شده است.

براساس آخرین آمار نرخ بیکاری در کشور به تفکیک استان ها؛ لرستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان، گیلان و سیستان و بلوچستان بیشترین نرخ بیکاری را در کشور دارند که از بین آن ها 5 استان مرزی هستند. چندی پیش معاون وزیر کار هم وضعیت بیکاری در مناطق مرزی کشور را «وخیم» اعلام کرد. در سال های گذشته بالا بودن نرخ بیکاری در استان های مرزی باعث شده تا ورود غیر قانونی انواع کالاها و مواد ممنوع و غیر ممنوع به شغل اصلی بسیاری از ساکنان شهرهای مرزی کشور تبدیل شود. شغلی که به «کول بری» مشهور است و هر ساله آسیب بسیار زیادی به اقتصاد کشور وارد می کند. طبق آمارهای رسمی حجم قاچاق کالا طی سال گذشته از مرزهای غیرقانونی کشور بیش از 19 هزار میلیادر دلار بوده است که تقریبا برابر یک چهارم میزان واردات کشور (75 هزار میلیارد دلار) است.

در کنار حجم بالای قاچاق کالا به کشور یکی دیگر از آسیب های جدی بیکاری و نبود اشتغال برای مرزنشیانان کشور، مهاجرت آن ها و خالی شدن روستاها و مناطق مسکونی اطراف مرز از سکنه است. بررسی های میدانی نشان می دهد در سال های گذشته شاهد افزایش میزان مهاجرت روستاییان ساکن اطراف مرز به داخل شهرها و مراکز استان های همجوار مرز برای پیدا کردن شغل و حتی مهاجرت به شهرهای بزرگ مانند تهران بوده ایم. به اعتقاد کارشناسان جغرافیای سیاسی و امنیتی خالی شدن روستاها و مناطق اطراف مرز از سکنه می تواند در کوتاه و بلند مدت به ناامنی درمناطق مرزی کشور دامن بزند، موضوعی که در استان های کردستان و سیستان و بلوچستان هم اکنون شاهد آن هستیم.

براساس قانون مبادلات مرزی (مصوب سال 1371 ) سالانه باید 3 درصد از درآمد کل تجارت خارجی کشور از سوی دولت در مناطق مرزی به اولویت محرومیت سرمایه گذاری و هزینه شود تا علاوه بر محرومیت زدایی باعث رونق اقتصادی در این مناطق بشود، اتفاقی که باوجود گذشت بیش از 21 سال از تصویب این قانون هنوز شکل اجرایی به خود نگرفته است. به اعتقاد کارشناسان دولت باید علاوه بر اجرای این قانون و سرمایه گذاری در مناطق مرزی، مشوق های لازم را برای سرمایه گذاران بخش خصوصی و فعالان اقتصادی هم در این مناطق به وجود آورد. مناطق مرزی کشور باتوجه به پتانسیل های بالا از نظر صادرات و بازرگانی، مسافت کمتر تا بازارهای هدف و ارزان بودن زمین و خدمات، نقاط بسیار مطلوبی برای سرمایه گذاری محسوب می شوند که تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته اند.

کارشناسان اقتصادی به سرمایه گذاران و بخش خصوصی توصیه می کنند تا با بررسی بازارهای کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و آسیای میانه که وضعیت اقتصادی چندان مطلوبی ندارند و نیازمند واردات بسیاری از کالاها هستند، زمینه ایجاد فعالیت های اقتصادی خود در مناطق مرزی را به وجود بیاورند. بررسی ها نشان می دهد راه اندازی صنایع ساختمانی و بهداشتی، کارخانه های تولید آجر و سیمان، صنایع غذایی و کشاورزی برای سرمایه گذاری های کلان و راه اندازی پمپ بنزین، درمانگاه های نیمه تخصصی، سردخانه مواد غذایی، تاسیس دفاتر خدمات بازرگانی، مسافر خانه و رستوران برای سرمایه گذاری های سبک تر در مناطق مرزی مناسب و سود آور خواهد بود.

علاوه بر این دولت می تواند با رونق بخشیدن به بازارچه ها و تعاونی های مرزی به رونق اقتصادی مناطق مرزی و ایجاد اشتغال پایدار در این مناطق کمک کند. کارشناسان جغرافیای سیاسی و امنیتی معتقدند رونق اقتصادی در مناطق مرزی کشور و بالارفتن کیفیت زندگی در این مناطق از جمله استان های سیستان و بلوچستان، کردستان و آذربایجان غربی تاثیر مستقیم و بسیار زیادی روی امنیت مرزهای این مناطق خواهد داشت. یکی از راه های رونق بخشیدن به مناطق مرزی سرمایه گذاری روی بازارچه های مرزی است.

بازارچه های مرزی و پتانسیل های اقتصادی

در تمامی کشورهای جهان به مرزهای مشترک بین کشورها به عنوان فرصت نگاه می شود. نقاط مرزی معمولا فرصت های اقتصادی مطلوبی هستند که با راه اندازی بازارچه های مرزی و رونق اقتصادی و بازرگانی می توانند نقش موثری در اقتصاد کشورها بازی کنند علاوه بر اینکه به ایجاد اشتغال در جوامع محلی و منطقه ای هم منجر می شوند. در حال حاضر در مناطق مرزی کشور طبق آخرین آماری که از سوی مدیرکل امور مرزی و مبارزه با قاچاق کالا و ارز وزارت کشور ارائه شده 64 بازارچه مرزی مصوب دولت وجود دارد که البته دوسوم آنها غیر فعال یا نیمه ‌فعال هستند. برای مثال طبق اطلاعات سالنامه آماری گمرک ایران در سال گذشته فرآیند صادرات در برخی بازارچه‌های مرزی مانند رازی در خوی، صنم بلاغی در پلدشت، پرویزخان در قصرشیرین، سیف در سقز، میرجاوه در زاهدان تعطیل بوده است.

حمید صافدل، مشاور وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی خارجی اعلام کرده در حال حاضر تنها 27 بازارچه مرزی در کشور فعال است و در این بین بازارچه های مرزی شمال غرب کشور معمولا نسبت به سایر بازارچه های کشور فعالیت بیشتری دارند. نداشتن امکانات مناسب اولیه و تخصصی، نبود مدیریت یکپارچه و هماهنگ، نبود راه های دسترسی و جاده های مناسب، ناامنی مناطق اطراف، نبود امکانات رفاهی و خدماتی مانند مسافرخانه و رستوران و عدم هماهنگی بین کشور با کشورهای همسایه در این بازارچه ها دلایل ناکامی راه اندازی بازارچه های مرزی در سال های گذشته بوده است.

این مشکلات و چالش ها در شرایطی به ناکامی در راه اندازی بازارچه های مرزی بوده است که به اعتقاد کارشناسان فرهنگ، آداب و رسوم و زبان مشترک بین بسیاری از نقاط مرزی کشور با کشورهای همسایه می تواند پتانسیلی برای رونق بازارچه های باشد. پتانسیل هایی که به نظر می رسد در سال های گذشته چندان جدی گرفته نشده اند.

در کنار بازارچه های مرزی تعاونی های مرزی هم می توانند به رونق اقتصادی در شهرها و روستاهای مرزی کمک بسیاری کنند و در نهایت امنیت را در این مناطق افزایش دهند. در حال حاضر و طبق آمار وزارت بازرگانی 469 تعاونی مرزی در استان های مرزی کشور مشغول به کار هستند. البته طی سال های گذشته تعاونی های مرزی هم مانند بازارچه ها با چالش هایی رو به رو بوده اند و بسیاری از آن ها به دلیل عدم وجود نقدینگی تعطیل شده و یا به حالت نیمه تعطیل در آمده اند.

تعطیلی برخی از بازارچه و تعاونی های مرزی کشور در سال گذشته حتی باعث شد تا تعدادی از اعضا کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی کشور که برای بازدید از نقاط مرزی شمال غرب کشور رفته بودند بعد از بازگشت به معاون اول رئیس جمهور نامه ای بنویسند و درخواست کنند تا دولت برای احیا و رونق بخشیدن به بازارچه های مرزی و رونق اقتصادی مناطق مرزی کشور وارد عمل شود.

اقوام گوناگون و امنیت مرزها

علاوه بر مسائل اقتصادی، توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی هم در مناظق مرزی کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به برقراری امنیت پایدار در مرزهای کشور کمک بسیار می کند به ویژه اینکه تمام استان های مرزی کشور از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و مذهبی در شرایطی خاص قرار دارند. ایران از نظر سکونت اقوام گوناگون با مذاهب و زبان های مختلف دارای تنوع بسیاری است که بیشتر این اقوام در مناطق و استان های مرزی کشور زندگی می کنند به طوری که تمام 16 استان مرزی کشور سرزمین اقوام گوناگون (دراستانی مانند آذربایجان شرقی بیشتر و در استان هایی مانند بوشهر کمتر) هستند. مناطق مرزی ایران از نظر فرهنگی و قومی گروه های مختلفی را در خود جای داده اند که از آن جمله می توان به اقوام آذری و کرد در استان های غربی و شمال غربی، عرب ها در استان های جنوب غربی و جنوب کشور، ترکمن ها در شمال شرقی کشور و بلوچ ها در جنوب شرقی و شرق کشور اشاره کرد. به اعتقاد کارشناسان برقراری امنیت مرزهای کشور بدون توجه ویژه به این اقوام، آداب و رسوم، فرهنگ و زبان آن ها امکان پذیر نیست.

در این بین بسیاری از بزرگان دینی و قومی در مناطق و استان ها مرزی معتقدند برای برقراری هرچه بیشتر آرامش در نواحی مرزی بهتر است برقراری امنیت مرزها در این مناطق به نیروهای بومی و محلی سپرده شود که آشنایی کامل با مناطق مرزی دارند اتافاقی که پیش طی هزاران سال در مناطق مرزی افتاده بود. حضور و زندگی اقوام در مناطق مرزی به اعتقاد بسیاری از کارشناسان می تواند فرصتی مناسب برای پیشبرد اهداف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور باشد.

وضعیت استان های مرزی از نظر قومیت های ساکن، مذهب و زبان

نام استان	کشور هم مرز	قومیت ها	وضعیت مذهب	زبان
آذربایجان غربی	آذربایجان، ترکیه، عراق	کرد، آذری، فارس	شیعه، سنی، اقلیت های مذهبی	آذری،کردی، فارسی، ارمنی
آذربایجان شرقی	آذربایجان، ارمنستان	آذری، فارس	شیعه، اقلیت های مذهبی	آذری، فارسی
اردبیل	آذربایجان، ارمنستان	آذری، فارس	شیعه	آذری، فارسی
کردستان	عراق	کرد، فارس	شیعه، سنی	کردی، فارسی
کرمانشاه	عراق	کرد، فارس	شیعه، سنی	کردی، فارسی
ایلام	عراق	کرد، لر، عرب، فارس	شیعه، سنی	کردی، عربی، فارسی
خوزستان	عراق، مرز ابی	عرب، لر، فارس	شیعه، سنی	لری، فارسی، عربی
بوشهر	مرز آبی	فارس، عرب	شیعه، سنی	فارسی، عربی
هرمزگان	مرزآبی	فارس، عرب	شیعه، سنی	فارسی، عربی
سیستان و بلوچستان	مرزآبی، پاکستان، افغانستان	فارس، بلوچ	شیعه، سنی	بلوچی، فارسی
خراسان جنوبی	افغانستان	فارس، بلوچ	شیعه، سنی	فارسی
خراسان رضوی	افغانستان، ترکمنستان	بلوچ، ترکمن، کرد، فارس	شیعه، سنی	فارسی
خراسان شمالی	ترکمنستان	کرد، ترک، فارس	شیعه، سنی	فارسی
گلستان	ترکمنستان، مرزآبی	ترکمن	شیعه، سنی	فارسی، ترکمنی
مازندران	آذربایجان	مازنی ، فارس	شیعه	مازنی، فارسی
گیلان	مرزآبی، آذربایجان	فارس،گیلکی	شیعه	گیلکی، فارسی

جدول تفکیک جمعیت و نرخ بیکاری استان های مرزی

نام استان	تعداد جمعیت	تعداد بیکاران	نرخ بیکاری تابستان
آذربایجان غربی	3080576	116304	6
آذربایجان شرقی	3724620	124721	9.8
اردبیل	1248488	60824	11.3
کردستان	1151672	76304	13.4
کرمانشاه	1945227	153921	10.5
ایلام	557599	43066	13.4
خوزستان	4531720	330044	14.5
بوشهر	1032949	40317	8.8
هرمزگان	1578183	72610	7.6
سیستان و بلوچستان	2534327	158979	14.2
خراسان جنوبی	662534	15033	6.8
خراسان رضوی	5994402	179748	6.6
خراسان شمالی	867727	28745	11.8
گلستان	1777014	72902	6
مازندران	3073943	122247	12.7
گیلان	2480874	135016	11.8
جمع	36241855	1730781	---------