گزارشی از بیست‌ و هفتمین نمایشگاه کتاب

صفار هرندی که وزیر ارشاد شد و محسن پرویز، معاون فرهنگی‌اش، نمایشگاه کتاب هم به مصلای تهران رفت و حالا اولین دوره نمایشگاه کتاب در دولت جدید هم مثل چند سال گذشته در مصلا برگزار می‌شود.

نمایشگاه کتاب امسال در شرایطی برگزار می‌شود که عملیات عمرانی مصلا در زمان برگزاری نمایشگاه همچنان ادامه خواهد داشت و باز هم مثل چند سال اخیر بحث بر سر محل برگزاری نمایشگاه کتاب در چند روز مانده به نمایشگاه بالا گرفته است. نمایشگاه کتاب تهران تا سال1385 در محل دایمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار می‌شد اما حالا چند سالی هست که در روزهای پیش از نمایشگاه نام «شهر آفتاب» هم شنیده می‌شود و البته تا امروز شهر آفتاب فقط در حد نامی باقی مانده و معلوم نیست که مراحل ساخت و سازش در چه حال است و اصلا مناسب برگزاری نمایشگاه کتاب هست یا نه. از طرفی عبدالحسین مختاباد که حالا از اعضای شورای شهر تهران است در چند روز گذشته از «باغ کتاب» به عنوان محل برگزاری نمایشگاه کتاب سال آینده نام برد و بعد علی‌اکبر اشعری، مدیر پروژه باغ کتاب، این مکان را به طور کلی جایی نامناسب برای برگزاری نمایشگاه کتاب دانست چرا که به گفته او باغ کتاب تنها 30هزارمترمربع فضای نمایشگاهی دارد درحالی که نمایشگاه کتاب به 120هزارمترمربع فضای نمایشگاهی نیاز دارد. از طرفی دیگر هم استاندار تهران وعده تشکیل کارگروهی برای تعیین محل نمایشگاه کتاب برای سال‌های آینده را داده و از شهر آفتاب، باغ کتاب و مصلا به‌عنوان گزینه‌های مطرح برای ساخت محلی دایمی برای نمایشگاه کتاب نام برده شده است. این آخری امسال هم میزبان نمایشگاه کتاب است، حتی اگر به تجربه ثابت شده باشد که اینجا محل مناسبی برای نمایشگاه کتاب نیست و حتی اگر معاون فرهنگی ارشاد هم بگوید که «مصلای تهران مکان برگزاری نمایشگاه کتاب نیست. هر سال شهری ساخته و ویران می‌شود اما ما در زمانی به وزارتخانه آمدیم که مصلا تنها گزینه ما بود؛ مکانی که دست و پای ما را به تمام معنا می‌بندد.»

اما از مسایل نمایشگاه کتاب امسال یکی هم کاهش آثار جدید خارجی به‌دلیل وجود تحریم‌هایی است که مانع از تامین منابع مالی برای خرید منابع کتابخانه‌ای شده‌اند. این مساله حادتر می‌شود وقتی که محمدرضا وصفی، دبیر کمیته بین‌المللی این دوره نمایشگاه کتاب، به تاثیرگذاری تحریم‌ها در این حوزه اشاره می‌کند و نمایشگاه کتاب تهران را تامین‌کننده بیش از 90درصد منابع چاپی کتابخانه‌های مراکز پژوهشی کشور می‌داند. اما امیرمسعود شهرام‌نیا، قائم‌مقام این دوره نمایشگاه کتاب، ارتباطات بهتر سیاسی در مدت اخیر را عامل «اقبال بیشتر و بهتر» این دوره از نمایشگاه دانسته و به میزبانی تعداد بیشتری از «اهالی ناشران ایران و دنیا» اشاره کرده است.

 اما به جز این، یک بدهی شش‌میلیون‌یورویی به ناشران خارجی از نمایشگاه بیست‌وچهارم کتاب هم به جا مانده که از قرار بخش قابل‌توجهی از آن توسط یونسکو پرداخت شده اما بخشی از این بدهی هم به‌دلیل اختلاف میان بانک مرکزی و بانک عامل هنوز پرداخت نشده است. با این حال وزیر ارشاد این بدهی را مانعی بر سر راه شرکت ناشران خارجی در نمایشگاه امسال ندانسته است. بخش ناشران خارجی در نمایشگاه سال گذشته به بیرون از مصلا منتقل شده بود اما امسال ناشران خارجی در بخش جنوبی مصلا مستقر خواهند شد و ناشران دانشگاهی نیز در ضلع شمالی نمایشگاه حضور خواهند داشت.

وضعیت ناشران تعلیقی از مسایل قابل‌توجه حوزه نشر در ماه‌های گذشته بوده است. چند سالی است که برخی ناشران مهم از جمله اختران و آگاه اجازه انتشار کتاب جدید یا حتی تجدیدچاپ کتاب‌های قدیمی‌شان را نداشته‌اند و در ماه‌های گذشته خبرهایی مبنی بر رفع توقیف این ناشران مطرح شد. هرچند در همان زمانی که خبر رفع توقیف آگاه و اختران منتشر شد، مسوولانی از هر دو نشر به ابلاغ شفاهی رفع توقیف اشاره کردند و در این چند ماه نیز هیچ کتاب جدیدی از سوی اختران و آگاه منتشر نشده است. نشر چشمه هم که مدتی است با همین مساله روبه‌رو است رفع توقیف شده و فعالیت‌هایش را از سر گرفته است. وزیر ارشاد هم در صحبت‌هایش درباره برگزاری نمایشگاه امسال، تاکید کرده که «تقریبا هیچ ناشری از حضور در نمایشگاه کتاب منع نشده است». البته سیدعباس صالحی، معاون فرهنگی ارشاد، در نشست مطبوعاتی نمایشگاه کتاب از غیبت ناشران تعلیقی در نمایشگاه کتاب امسال خبر داده و دلیل آن را هم عدم‌انتشار عناوین جدید توسط این ناشران در سال گذشته دانسته است. البته عدم‌انتشار عناوین جدید توسط ناشران تعلیقی نتیجه تصمیم‌های مسوولان قبلی وزارت ارشاد بوده و چیزی بیرون از اراده این ناشران بوده است. با این حال معاون فرهنگی ارشاد به «گفت‌وگوی تعاملی» با این ناشران اشاره کرده و از اینکه این ناشران مشکل ارشاد را برای حضور آنها در نمایشگاه درک کرده‌اند، تشکر کرده است. اما به جز غیبت اختران، آگاه و چشمه در نمایشگاه امسال، نشرهای «طرح نو» و «حیان» نیز از دیگر غایبان امسال نمایشگاهند. رییس مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی ارشاد غیبت این دو نشر را به دلیل مشکل قضایی دانسته است. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان هم مثل سال‌های گذشته در نمایشگاه کتاب شرکت نمی‌کند چراکه به اعتقاد شهلا لاهیجی، مدیر نشر، «هنوز تغییری در فضای چاپ کتاب و رفع محدودیت‌های انتشار کتاب رخ نداده است.»

یکی از مهم‌ترین موضع‌گیری‌های علی جنتی در چند ماهی که از عمر وزارتش می‌گذرد به سانسور کتاب و صدور مجوز مربوط بوده است. البته بعد از طرح مساله حذف ممیزی توسط وزیر ارشاد، تعبیرهای گوناگونی از صحبت‌های او شد و در نهایت آنچه همچنان در حوزه صدور مجوز باقی است بررسی و صدور مجوز کتاب توسط وزارت ارشاد است. در این مدت نویسندگان، مترجمان و ناشران زیادی به مساله حذف ممیزی یا نحوه اعمال آن پرداخته‌اند که مهم‌ترینشان نامه 214امضایی نویسندگان و راه‌حل مطرح‌شده توسط آنها بوده است؛ راه‌حلی که پیشنهاد می‌داد مسوولیت کتاب‌ها را به خود مولفانشان واگذار کنند و اگر بعد از انتشار کتاب جرمی صورت گرفت، خود نویسندگان پاسخگوی آن باشند. البته در مقابل برخی از نویسندگان و ناشران چندان با این راه‌حل موافق نبودند و بیشتر به سمت همان سازوکارهای قبلی اعمال ممیزی توسط ارشاد گرایش داشتند. اما وزیر ارشاد در آخرین صحبتش درباره ممیزی، باز هم بر سپردن ممیزی به ناشران اشاره کرده است. اما این بار با این تفاوت که، «می‌توان با تمهیدات لازم چاپ کتاب از سوی برخی از ناشران که سابقه تخلف ندارند یا نهادها و شخصیت‌هایی را که نیاز به ممیزی و نظارت وزارت ارشاد ندارند به خود آنها سپرد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیشتر بر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی تمرکز کند.»

این اولین دوره نمایشگاه کتاب در دولت جدید است و بخشی از عملکرد دولت در حوزه فرهنگ را می‌توان در کتاب‌هایی که در ماه‌های اخیر مجوز چاپ گرفته‌اند و در نمایشگاه امسال عرضه می‌شوند و نیز در نحوه برگزاری نمایشگاه دید.