عرب‌سرخی: حرکت مسلحانه سال 54 به بن‌بست رسید

با «فیض‌الله عرب‌سرخی»، درباره علل و عوامل شکل‌گیری انقلاب 57 و به‌ویژه نقش مبارزه مسلحانه و مشی چریکی برخی گروه‌های سیاسی در به‌ثمررسیدن انقلاب صحبت کردیم. 

 

‌آقای عرب‌سرخی، درباره ریشه‌ها و مبانی انقلاب اسلامی زیاد صحبت شده است. با این حال ما دوست داشتیم از نگاه شما هم به بهانه این‌روزها یک‌بار دیگر عوامل شکل‌گیری انقلاب را مرور کنیم و به‌ویژه درباره اینکه کدام‌یک از عوامل مهم‌تر و ریشه‌ای‌تر از بقیه بودند. 

باید تقاضاهای مردم را در امتداد همان تقاضاهای انقلاب مشروطه دید. در نهضت مشروطه مردم دنبال محدودکردن شاه و سلطنت و انتقال قدرت به منتخبان خود در مجلس‌ بودند. دنبال عدلیه و نظم نوین. در جریان انقلاب اسلامی هم کمابیش با وجود اینکه حکومت عنوان مشروطه را یدک می‌کشد اما عملا با حکومت قاجار فرقی ندارد. در این حکومت هم شاه مرکز قدرت است و مردم در پی محدودکردن آن هستند. پارلمان نمایشی است و همه اختیارات، دست شاه است.

شعارمحوری مردم در جریان انقلاب یعنی استقلال، آزادی، جمهوری‌اسلامی تبلور همین تقاضاست. شاید اگر پیشرفت و توسعه را هم به آن اضافه کنیم این خواسته تکمیل شود. حکومت شاه برآمده از یک کودتا و خواست خارجی است. بنابراین مردم می‌خواهند که حکومتشان دست نشانده نباشد. شعار دوم مردم آزادی است. چیزی که با مشی حکومت محمد رضا پهلوی سازگاری ندارد. مساله بعدی جمهوریت است؛ یعنی حاکم‌شدن رای مردم.

‌می‌شود این مطالبات را اولویت‌بندی کرد که کدام‌یک مهم‌تر بودند؟ مثلا بحثی مطرح می‌شود که برخی مطالبات اصلی‌تر بودند و برخی کمتر. مثل اینکه وجه استبدادستیزی مطالبات از وجه بیگانه‌ستیزی آن مهم‌تر بوده یا پشت آن مطالبه بیشتری وجود داشته است تا مثلا مخالفت با دخالت خارجی. 

در دوره‌های مختلف شعارهای محوری مردم تغییر می‌کرده است. یعنی در دهه‌های40 و 50 اگر شعار محوری استقلال است برای این است که همه‌چیز به نوعی به وابسته بودن حکومت ربط پیدا می‌کند. یعنی اگر جمهوریت و استقلال حاکم نیست به‌علت وابستگی به خارج است یا حتی مقابله با فرهنگ دینی مردم هم به‌نوعی ربط داده می‌شود به وابسته‌بودن حکومت. نمی‌شود با قطعیت گفت اما شاید بتوان گفت که استقلال‌طلبی مهم‌ترین ویژگی آن نسل است. تا جایی که مثلا برای نسل بعدی یعنی دهه60 عدالتخواهی مهم‌ترین مطالبه می‌شود. بنابراین نمی‌توان گفت کدام مهم‌تر است اما می‌توان گفت کدام تقاضا جدی‌تری است. 

‌
یک بحث دیگر این است که در آن زمان مطالبات خیلی شکل کلی داشته‌ است و در قالب شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی متبلور می‌شود. ما شاهد ریز شدن یا تفکیک‌شدن مطالبات نیستیم. اینکه خواسته‌ها شکل مصداقی‌تری داشته باشد و مثلا خودش را در مصادیقی مانند حق آزادی بیان یا آزادی احزاب یا... نشان نمی‌دهد در حالی که مثلا در شکل‌گیری انقلاب مشروطه ما ابتدا با یکسری خواسته‌های مشخص جزیی روبه‌رو هستیم که از سوی مشروطه‌خواهان عرضه می‌شود. 

برای اینکه در جامعه شعارها دقیق و جزیی شود نیازمند سازماندهی اجتماعی هستیم. نیاز داریم که جامعه براساس مطالبات و انتظاراتش خواسته‌هایش را دسته‌بندی کند. این هم نیازمند نهادسازی و داشتن اصناف و سندیکاهاست. در تمامی دوره‌ها بعد از نهضت مشروطه این اتفاق عملا نیفتاده است و نهادهای مدنی هیچ‌وقت جدی شکل نگرفته‌اند و تا زمانی که اینها شکل نگیرد این نخبگان هستند که بر اساس فهم خودشان انتظارات مردم را طرح می‌کنند یا از زبان مردم سخن می‌گویند. اگر شما در جاهایی مثل اروپا این انتظارات را خیلی دقیق و سازماندهی‌شده می‌بینید به علت این است که جامعه کاملا شکل گرفته است. در حوزه سیاسی احزاب و در حوزه‌های دیگر اصناف و نهادهای مدنی شکل گرفته‌اند. رسانه‌های آزاد هم این خواسته‌ها را بازتاب می‌دهند اما در جامعه ما چنین اتفاقی نیفتاده بود.

یعنی به‌نظر شما وقتی شعار استقلال، آزادی‌، جمهوری اسلامی مطرح می‌شود طرح آن نیاز و خواست مردم یا زمانه خود نیست بلکه به علت شکل توده‌وار جامعه است؟ 

آن خواسته‌ها اینقدر کلی‌اند که از قاعده‌ای که توضیح دادم مستثنا می‌شود؛ یعنی همه مردم در دنیا استقلال می‌خواهند و به دنبال آزادی‌اند. می‌خواهند رای و فرهنگشان محترم شمرده و حاکم شود. شعارهای استقلال و آزادی در هر کشوری می‌تواند مصداق داشته باشد. بنابراین نمی‌توان آن شعارها را مطالبات اقشار نامید بلکه بیشتر حاکی از انتظارات بشری است که فرقی ندارد یک مسیحی باشید یا مسلمان یا زرتشتی. همه خواهان آن هستند. 

از نظر شما انقلاب اسلامی تا چه حد مرهون یا مدیون فعالیت گروه‌های مسلح بود؟ اصلا آیا این ایده را قبول دارید؟ 

گرایش‌های مختلفی در جوامع تغییرات را دنبال می‌کنند. مثل گرایش چریکی با مشی مسلحانه یا بسیج عمومی از طریق آگاه‌سازی. ایران هم از این دسته‌بندی بیرون نبود. در دوره‌های مختلف این گرایش‌ها توانسته‌اند هژمونی خود را بر جامعه اعمال کنند. در دهه 40 و به هنگام محاکمه سران جبهه ملی، مرحوم بازرگان خطاب به دادگاه و درواقع رو به حکومت می‌گوید که ما آخرین گروهی هستیم که با زبان غیرمسلح و با کلام با شما گفت‌وگو می‌کنیم و عملا هم این اتفاق می‌افتد و همه حرکت‌های مسلحانه متعلق به بعد از این دوران است.

از موتلفه تا حزب ملل و مجاهدین و چریک‌های فدایی و گروه‌های کوچک‌تر جدا شده از آنها، همه مشی مسلحانه دارند. «موتلفه» فکر می‌کند، که اگر بتواند فلان وکیل مجلس یا نخست‌وزیر را ترور کند می‌تواند شاه را براندازد یا حتی حزب توده که فرضش بر این است که حرکت مسلحانه را قبول ندارد زمانی فکر می‌کند که می‌تواند شاه را ترور کند. اما در همه این دوران امام نظر متفاوتی دارد و آن بسیج افکار عمومی و آگاهی بخشی است در حقیقت به بن بست رسیدن مشی مسلحانه که از 43 تا 53 در کشور غلبه داشت، باعث می‌شود کم‌کم حرکت امام نضج بگیرد. 

‌
متوقف‌شدن مشی مسلحانه آیا به این علت نبود که حکومت توانسته بود به خوبی آنها را قلع و قمع و سرکوب کند؟ 

عدم موفقیت گاهی از بدعمل‌کردن ماست و گاهی غلبه رقیب. فرقی ندارد. در چریک‌های فدایی بین دو جناح «جزنی» و «احمدزاده» هم بحث تایید یا نفی عمل مسلحانه مطرح است. وزارت اطلاعات کتابی از چریک‌های فدایی براساس اسناد منتشر کرده که نشان می‌دهد مناقشه اصلی بر سر جواب‌دادن یا ندادن مبارزه مسلحانه است. اما به‌هرحال آنچه در ایران به بار نشست نظر امام بود که در نهایت موفق شد اعتماد مردم را جلب کند و حکومت شاه در مقابل استمرار این حرکت به زانو درآمد و سقوط کرد.