چرا "اجرائی شدن تفاهم ژنو" گامی سنجیده است؟

به "برنامه اقدام مشترک" معروف به تفاهم ژنو بایستی از دو دیدگاه نگریست. دیدگاه اول اینکه ما در کجا قرار داریم، شرایط ما چیست و چرا باید تفاهم ژنو را امضا و اجرا کنیم؟ دیدگاه دوم اینکه این تفاهم تا چه حد حقوق هسته ای و حقوق حاکمیتی ایران را تامین می کند؟ آیا در حداقل این تفاهم قابل قبول است؟

تفاهم ژنو حاصل یک اراده و تصمیم جمعی در نظام جمهوری اسلامی ایران اعم از مردم، رهبری و نظام برای عبور از دوره سخت حاضر و اثبات حسن نیت ایران و صلح آمیز بودن فعالیت های هسته ای ایران می باشد تا در سایه آن اعتماد جامعه بین المللی و آژانس بین المللی انرژی اتمی نسبت به صلح آمیز بودن این فعالیت ها جلب شود. به واسطه این اعتماد هم ایران از آن پس می تواند به عنوان یک کشور عضو ان پی تی از حقوق کامل خود در فعالیت های هسته ای و از جمله غنی سازی در هر سطح و درصدی برخوردار گردد.

اگر نگاه کارشناسی و بدون جهت گیری جناحی داشته باشیم معنای اقداماتی که اکنون ایران در دستور کار قرار داده این است که ما در دوره اعتماد ساز از فعالیت های هسته ای خود نه بر اساس اجبار بلکه از روی حسن نیت و بصورت داوطلبانه تا حدودی صرف نظر می کنیم تا به جهان ثابت کنیم که برنامه های ما صلح آمیز است. تفاهم ژنو سه دوره تعریف می کند: دوره اول یا دوره موقت که 6 ماه تا 12 ماه می تواند طول کشد. دوره دوم به نام برنامه جامع که دوره اعتماد ساز از سوی ایران خواهد بود و دوره سوم پس از اثبات صلح آمیز بودن، فعالیت های هسته ای ایران شروع می شود که فعالیت های هسته ای ایران بجز در زمینه های نظامی در هر شکلی آزاد خواهد بود. 

در گام نخست این دوره اعتماد ساز ایران و گروه 1+5 اقداماتی که تاکنون کرده اند را به حالت تعلیق در می آورند. از طرف ایران اگر فعالیت هسته ای داشته است سر جای خود، از این به بعد به لحاظ کمی و کیفی این فعالیت را توسعه نمی دهد. طرف مقابل هم موظف است اگر تحریم هایی تصویب کرده است دیگر تحریم تازه ای علیه ایران تصویب نکند. 

اما طرفین برای نشان دادن حسن نیت خود به طرف دیگر، برخی تسهیلات داوطلبانه قائل می شوند که مقدمات دوره اعتماد ساز فراهم گردد. مثلا طبق تفاهم ژنو، از طرف ایران در جهت حسن نیت، غنی سازی 20 درصد بصورت داوطلبانه به حالت تعلیق درخواهد آمد و نیمی از ذخایر این اورانیوم غنی شده که بیش از نیاز راکتور تهران است را داوطلبانه به اکسید اورانیوم تبدیل می کند و غنی سازی بیش از 5 درصد را داوطلبانه دیگر ادامه نمی دهد. 

گروه 1+5 هم داوطلبانه تحریم صادرات پتروشیمی، تحریم تجارت طلا، تحریم انتقال قطعات یدکی هواپیما و تحریم صنعت خودرو ایران و ارسال قطعات آن را به حالت تعلیق در می آورند. 

این ها بخش هایی از اقدامات مشترک دو طرف است. ایران اگر این اقدامات اعتمادساز را انجام نمی داد آنها هم حاضر نمی شدند پول بلوکه شده ایران را آزاد کنند و یا برخی تحریم ها را لغو کنند.

پس از این مرحله یعنی در دوره دوم توافق ژنو، دو طرف قرار است وارد مذاکراه برای توافق جامع شوند. یعنی همان دوره اعتمادسازی که مورد اشاره قرار گرفت. در پایان این دوره، ایران وارد دوره سوم آزاد سازی از این قید بندها خواهد شد. در این مرحله مثل هر کشور دیگری می تواند فعالیت های هسته ای خود را در هر میزان دلخواه ادامه دهد.

اغلب منتقدانی که در ایران به صورت جناحی به این تفاهم نامه اشکال می گیرند ایرادات و اشکالاتشان ناشی از عدم اطلاع است. آنها اگر به سوابق کشورهای عضو آژانس مراجعه کنند خواهند دید که تعداد قابل توجه ای از آنها همچون ایران ناچار شده اند یک دوره اعتماد ساز را طی کنند، همانند ژاپن، برزیل، آرژانتین، استرالیا و... در یک دوره ای به این کشورها گفته شد که از ادامه فعالیت های هسته ای خود دست کشند تا صلح آمیز بودن برنامه شان اثبات شود. پس از آن این کشورها به موقعیتی دست یافتند که همچون ژاپن پس از پشت سر گذاشتن 10 سال دوره اعتمادساز به آن سطح از توانایی رسید که ظرف دو ماه می تواند حتی به سلاح هسته ای هم دست پیدا کند. البته هیچکدام از آنها با انعطافی که در آژانس از خود نشان دادند اجازه ندادند پرونده شان به شورای امنیت برود لذا قطعنامه تحریمی نگرفتند و کارشان بخاطر مدیریتی که از ابتدا بکار گرفتند خیلی راحت تر و ساده تر از ما بود.

حالا منتقدان تفاهم ژنو مقایسه کنند این تفاهم را با تفاهمی که در دولت گذشته میان سه کشور ایران، ترکیه و برزیل گرفت. بر اساس آن توافق که به عنوان دست آورد هسته ای معرفی شده بود، مقرر گردیده بود که ایران ذخایر اورانیوم 20 درصدی خود را به ترکیه منتقل کند تا جهان مطمئن شود ایران آن را برای ساخت سلاح بکار نمی برد که تازه همین توافق هم مورد موافقت گروه 1+5 قرار نگرفت و انعطاف بیشتری از ایران طلب می کردند. در حالی که برپایه توافق ژنو، یک گرم از ذخایر اورانیوم تولیده شده به دست دانشمندان ایرانی، از ایران خارج نمی شود و خود ایرانی ها داوطلبانه نیمی از آنرا به اکسید اورانیوم تبدیل می کنند.  حال آیا آن توافق سلب حاکمیت ملی ایران نبود؟ 

انتقاداتی که امروز نسبت به اجرای توافقنامه ژنو مطرح می شود عمدتا از جانب کسانی است که ظرف 8 سال گذشته با سیاست های خود ایران را به این نقطه ای رساندند که اکنون در آن قرار داریم. به عبارت دیگر اغلب سیاستگذاران و مجریان 8 سال گذشته اکنون تفاهم ژنو را زیر سوال می برند که قابل پیش بینی بود.

اگر هر ایرانی امروز نسبت به تفاهم ژنو احساس نارضایتی می کند و دلش می خواهد که شرایط بهتر از این می بود که مثلا ما ناچار نشویم که غنی سازی 20 درصدمان را به حالت تعلیق درآوریم، می بایست تک تک همان افراد را مورد سوال قرار دهند و آنها را برای ایجاد چنین شرایطی سرزنش کنند. آن افراد هم بهتر است آینه ای روبروی خود قرار دهند و از خودشان بپرسند چرا چنان کردند که چنین شود؟ 

بنده هم به عنوان کسی که نه در دولت قبلی و نه در دولت حاضر مسوولیت نداشته و ندارم و تنها به عنوان یک دانشگاهی و فردی بی طرف روند سیاست خارجی را تحلیل می کنم، دلم می خواست که شرایط از آنچه در آن قرار داریم بهتر می بود اما چه کنیم که در 8 سال گذشته شرایط را به گونه ای رقم زدند که امروز ناچار شویم برای دستیابی به حقوقمان از برخی امتیازات صرفه نظر کنیم.

اگر خدای ناکرده سیاست های 8 سال گذشته ادامه پیدا می کرد، فروش نفت ما در چند ماه متوقف و ما ظرف دو یا سه سال ممکن بود به سرنوشت عراق دچار شویم؛ سرنوشتی که در آن عراق به مدت 12 سال محکوم به برنامه نفت در برابر غذا شده بود و می توانست تنها از طریق کمیته تحریم شورای امنیت، مقدار معینی غذا و دارو دریافت کند و به همان میزانی که غذا و دارو دریافت می کرد، مجاز بود که نفت بفروشد که عین سلب حاکمیت ملی بود و در نهایت ادامه چنین سیاستی منجر به دخالت نظامی شد.

اما خدا را شکر که با یک موضع برتری که به هیچ وجه با عراق سال 2000 قابل مقایسه نبود، با  آبرو و اعتبار بین المللی، ایران توانست به نبرد دیپلماسی وارد شود و با قدرت های بزرگ جهانی به تفاهم برسد. به عبارت دیگر دولت دکتر روحانی دارد هزینه های تحمیل شده از گذشته را مدیریت می کند.

از این جهت من فکر می کنم همه کسانی که نقد می کنند اگر نقدشان از سر دلسوزی باشد با این استدلال ها قانع می شوند و به این مسئله اعتراف می کنند که تفاهم ژنو بهترین نسخه ای بود که در این شرایط ایران می شد نوشت هر چند معتقدم می شد به نسخه بهتری هم دست پیدا کرد به شرط آن که سیاست های نامناسب 8 سال گذشته در دستور کار قرار نمی گرفت.

در هر حال این تفاهمی است که حاصل شده است ضمن آنکه از ابتدا تا انتهای آن زیر نظر مقام معظم رهبری و بزرگان نظام بوده است و اگر شبهه ای در این تفاهم وجود داشت مانع از اجرای آن می شدند، بنابراین رسیدن به چنین تفاهمی جای تقدیر و تشکر دارد.

استاد دانشگاه – حقوق بین الملل