به ادعای ناظران سفر رئیس سازمان اطلاعات ترکیه به ایران گزاره‌ای است که می‌تواند روابط ایران و ترکیه از سوریه تا قفقاز‌جنوبی و بالاخص کریدور زنگزور را تحت‌تأثیر قرار دهد. پیش از این تحولات نیز روابط دو بازیگر در قالب رقابت قابل تبیین بود، هرچند تهران و آنکارا در حوزه‌های مختلف ژئوپلیتیکی و سیاسی هم‌صدا بوده و هستند.
ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه، در سفری نادر به ایران آمد و طی این سفر به ظاهر از پیش تعیین نشده دیدار‌های مهمی با اسماعیل خطیب، وزیر‌اطلاعات کشورمان و نیز علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی داشت.
به گزارش اعتماد، این سفر در‌حالی انجام شده که اخیرا و به دنبال تحولات شام و حمایت ترکیه از تحریر‌الشام؛ گروهی که رهبرشان احمد الشرع به عنوان رییس‌جمهوری دولت انتقالی برگزیده شده است، آنکارا دست بالا را دارد و منافع این بازیگر در تضاد با منافع ایران قرار گرفته؛ گزاره‌ای که به ادعای ناظران می‌تواند روابط ایران و ترکیه از سوریه تا قفقاز‌جنوبی و بالاخص کریدور زنگزور را تحت تاثیر قرار دهد، پیش از این تحولات نیز روابط دو بازیگر در قالب رقابت قابل تبیین بود، هرچند تهران و آنکارا در حوزه‌های مختلف ژئوپلیتیکی و سیاسی هم‌صدا بوده و هستند.
حال در شرایطی که طرح ادعایی ترامپ مبنی بر کوچ فلسطینی‌ها از غزه در غرب آسیا جنجال‌ساز شده و اسراییل به دنبال اشغال سرزمین‌های بیشتری در منطقه است، تحولات شام و صف‌آرایی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی برای نفوذ در سوریه پسا اسد، اهمیت این سفر را به واسطه نفوذ ایران در سوریه برجسته‌تر کرده است.
گفته می‌شود موضوعاتی، چون فرآیند بازگشایی سفارت تهران در دمشق، موضوع کرد‌های سوری و نقش ایران در مدیریت آنها توسط ترکیه، ادعا‌های اخیر دونالد ترامپ علیه ایران و به طور مشخص امضای یادداشت اجرایی در دیدار با نتانیاهو و همچنین اشغال بخش‌هایی از سرزمین سوریه توسط اسراییل در کانون رایزنی‌ها قرار داشت.
به ادعای این تحلیلگران هرچند که در مقطع کنونی و بعد از سقوط دولت بشار اسد ترکیه جایگزین ایران در این جغرافیا شده است، اما نمی‌توان نقش آنکارا را اگر نگوییم احیای کامل جایگاه تهران در شام، اما در ایجاد پلی میان ایران و حاکمان جدید دمشق نادیده گرفت.
به ادعای همین گروه، این احتمال وجود دارد که تهران برای بازتعریف نقش خود در شام و انتقال پیام‌های خود به رهبران این کشور با ترکیه رایزنی‌هایی داشته باشد. در این میان هم‌صدایی دو بازیگر در برابر سیاست‌های ادعایی اسراییل نیز قابل تأمل است؛ سیاست‌هایی که خطر ظهور رادیکالیسم در منطقه را برای دو کشور ایران و ترکیه برجسته کرده است.
علاوه بر این گمانه‌زنی ادعایی شاید آنکارا در راستای طرح خود برای مهار کرد‌های سوری به تهران سفر داشته و به دنبال معامله‌ای برد-برد با رقیب خود می‌باشد. به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف واکاوی و بررسی سفر از پیش تعیین نشده رییس سازمان اطلاعات ترکیه به تهران با عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک گفت‌و‌گو کرده است.
فرجی‌راد ضمن اشاره به مساله مهم کرد‌های سوری و نیز اشغال سرزمین سوریه توسط اسراییل به عنوان مسائل مهم احتمالی که در باب آن رایزنی‌هایی انجام شده، بر این باور است که به نظر می‌رسد بعد ازسقوط دولت اسد در سوریه تنها پل ارتباطی میان ایران و هیات حاکمه دمشق در مقطع کنونی ترکیه باشد و در این راستا آنکارا می‌تواند نقش بسزایی در تامین منافع ایران در سوریه هرچند به صورت حداقلی ایفا کند.
مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید:
ارزیابی شما از سفر بی‌سابقه ابراهیم کالین رییس سازمان اطلاعات ترکیه به ایران چیست؟
از آنجایی که ابراهیم کالین، وزیر اطلاعات ترکیه با مقام‌های اطلاعاتی و امنیتی کشورمان یعنی اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات و علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی، دیدار داشته، می‌توان گفت که در جریان این سفر اطلاعات مستقیم و مهمی درباره مسائل سوریه میان دو طرف رد و بدل شده و در باب آن رایزنی‌هایی انجام شده است. در روز‌های پایانی دولت بشار اسد در سوریه، وزیر امور خارجه ایران با همتای ترک خود در ارتباط بود و تماس‌هایی داشتند، در جریان این تماس‌ها مقامات آنکارا متعهد شدندکه اماکن مذهبی مقدس در امان بمانند. اما اکنون به نظر می‌رسد که این اماکن در معرض تهدید قرار دارند و اجازه داده نمی‌شود که اجتماعاتی در آنها برگزار شود. از طرفی مساله کردها برای آنکارا گزاره مهمی است.
در حال حاضر، ترکیه در شمال سوریه درگیر رویارویی با گروه‌های کرد است. هرچند که ترکیه گفت‌و‌گو‌هایی با احمد‌الشرع رییس‌جمهور موقت سوریه داشته‌اند، اما به نظر می‌رسد که این رایزنی‌ها نتایج رضایت‌بخشی نداشته است. از طرفی کردها، با توجه به موفقیت نسبی که در مقطع فعلی به دست آورده‌اند، جسارت بیشتری پیدا کرده، اما هنوز آمادگی کاملی برای ادغام در ساختار سوریه را ندارند و به دنبال نوعی خودمختاری در شمال این کشور هستند. گفتنی است اخیرا نیز شایعه‌ای در روزنامه‌های ترکیه منتشر شد مبنی بر اینکه ایران به کرد‌های سوری پهپاد داده است. ایران، اما این موضوع را تکذیب کرده و رهبر کرد‌های سوریه نیز متقابلا اعلام کرده که نه تنها هیچ ارتباطی با مقامات ایرانی ندارد بلکه هیچ تسلیحاتی نیز دریافت نکرده‌اند.
در هر صورت این شایعات در ترکیه رسانه‌ای شده و به نوعی تهدیدی است که ایران باید در تصمیم‌گیری‌هایش آن را لحاظ کرده و از برقراری ارتباط با کرد‌های سوریه خودداری کند؛ این خواسته ترکیه است. البته که ایران تاکنون تمایلی برای ارتباط با کرد‌های سوریه نشان نداده است. موضوعات دیگری احتمالا مورد رایزنی میان تهران و آنکارا قرار گرفته است از جمله مسائل قفقاز و همچنین تحولات جدیدی که در منطقه رخ داده، همچنین ادعا‌های اخیر ترامپ و یادداشت اجرایی که توسط او امضا شد، از طرفی احتمال گفت‌و‌گو‌های میان ایالات‌متحده با گروه‌های کرد سوری نیز وجود دارد و این موضوع برای ترک‌ها نیز اهمیت دارد.
همچنین در موضوعاتی دیگر این امکان وجود دارد که در مورد تاسیس سفارت ایران در دمشق رایزنی‌هایی انجام شده باشد، زیرا ایران به‌طور مستقیم و البته در فرآیندی مثبت با رییس‌جمهور موقت سوریه ارتباط ندارد و این ارتباط از طریق ترکیه صورت می‌گیرد. ممکن است در این رابطه و همچنین در مورد امنیت سفارت، صحبت‌هایی شده یا احتمالا در مورد زمان بازگشایی سفارت تهران در دمشق رایزنی‌هایی انجام شده باشد.
با توجه به این واقعیت که در جریان تحولات شام و به دنبال سقوط دولت بشار اسد، تهران و آنکارا به عنوان دو قدرت منطقه در باب سوریه از استراتژی متفاوتی پیروی می‌کنند، این نشست تا چه اندازه می‌تواند بستر‌ساز همگرایی نسبی منافع دو بازیگر در آینده شام باشد؟
واقعیت این است که ترکیه به دنبال ثبات در سوریه است تا بتواند منافع خود را تامین کند و همزمان مساله کردها را مدیریت و با آن مقابله کند. از سوی دیگر، ایران نیز اعلام کرده که خواهان ثبات و به رسمیت شناختن حقوق اقلیت‌ها در سوریه است و نمی‌خواهد شاهد آشفته شدن اوضاع در این کشور باشد، به ویژه اینکه کشور‌های دیگری نیز در امور سوریه دخالت می‌کنند و به دنبال تامین منافع خود و تصرف سرزمین‌های سوریه هستند.
در مقطع کنونی به نظر می‌رسد که ایران به نوعی از معادلات سوریه با سقوط بشار اسد کنار رفته و ترکیه جایگزین ایران شده است. می‌توان براساس گفته‌های مقامات ایرانی این‌گونه تعبیر کرد که تهران به دنبال اختلاف افکنی در سوریه برخلاف منافع ترکیه نیست و همچنین تاکنون سند یا مدرکی دال بر دخالت ایران در امور داخلی سوریه مشاهده نشده است.
گفته می‌شود مساله کرد‌های سوریه می‌تواند محور رایزنی تهران و آنکارا باشد؛ بالاخص آنکه ادعا شده دولت ترکیه درصدد سازش با حزب کارگران کردستان است، این فرضیه محتمل است و دو کشور در این باره چگونه می‌توانند مشارکت داشته باشند؟
توجه داشته باشید که رهبر حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، آقای عبدالله اوجالان، اخیرا با مقامات ترکیه دیدار داشته و پیام مثبت خود را به ترک‌ها اعلام کرده است. اما به اعتقاد من، این مساله مربوط به امور داخلی ترکیه است و هیچ ارتباطی با ایران ندارد. ایران هیچ همکاری با پ‌ک‌ک ندارد که بخواهد در این موضوع دخالت کند. آنچه مسلم است، این است که گفت‌و‌گو‌ها در تهران احتمالا حول محور کرد‌های شمال سوریه می‌چرخد و ممکن است از این قضیه نگران‌هایی وجود داشته باشد؛ لذا مساله کارگران کردستان یک موضوع داخلی است که خود ترک‌ها باید در مورد آن تصمیم‌گیری کنند و ایران نه تمایل دارد و نه مصلحت است که در این زمینه دخالت کند. بنابراین، این موضوع ارتباطی با ایران ندارد.
به باور شما با توجه به صف‌آرایی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در شام و دست بالای ترکیه در معادلات این کشور، تهران چگونه می‌تواند از روابط خود با آنکارا به عنوان اهرمی برای بازتعریف نقش خود در سوریه استفاده کند؟
در ابتدا اشاره کردم که ایران مسائل سوریه را بیشتر از طریق ترکیه دنبال می‌کند. یکی از این مسائل، موضوع سفارت است و همچنین اماکن مقدس، اما می‌توان گفت دیگر موضوع مهم برای ایران ارتباط کشورمان با لبنان از طریق سوریه است که تمایل داریم این ارتباط در شرایط کنونی حفظ شود. البته منظور از این ارتباط، لزوما همکاری نظامی یا تامین سلاح نیست. ایران سال هاست که با لبنان در ارتباط است و شیعیان همیشه در آنجا حضور داشته‌اند. ایران تمایل دارد این ارتباط را حفظ کند و به نظر می‌رسد که ترک‌ها می‌توانند در احیای این روابط و تقویت آن کمک کنند.
بنابراین، اگر ترکیه قرار است به‌طور مداوم به دنبال امتیازاتی از ایران باشد، باید امتیازاتی نیز به تهران بدهد و نمی‌تواند رفتاری جاه طلبانه داشته باشد و اجازه دهد که تنها خود به عنوان بازیگری یکه‌تاز در سوریه یا لبنان نفوذش را حفظ کند. ایران نیز مانند سایر بازیگران، به دنبال ثبات در سوریه و همچنین در لبنان است. اکنون نیز کابینه جدید لبنان تشکیل شده و فعالیت‌های سیاسی‌اش آغاز شده است. ایران نیز نشان داده که آمادگی همکاری با دولت جدید لبنان را دارد.
ترکیه نیز باید بداند که ایران یک قدرت منطقه‌ای است و این همکاری‌ها باید دوطرفه باشد. البته این احتمال وجود دارد که دو‌طرف در باب بحث اشغال سرزمین سوریه توسط اسراییل رایزنی کرده باشند. البته که من معتقد نیستم که دولت‌ها و کشور‌ها در سوریه به صف‌آرایی مقابل یکدیگر پرداخته‌اند، بلکه آنها به واقع با یکدیگر همکاری می‌کنند. ترک‌ها تمایل دارند که احمد جولانی رییس دولت موقت سوریه به دنبال هم‌صدایی با سعودی ها، قطری‌ها و اماراتی‌ها باشد و در حال حاضر نیز این همکاری محقق شده است. از سویی دیگر عرب‌ها نیز به سرعت دولت جدید سوریه را پذیرفته و به رسمیت شناخته‌اند و قصد همکاری دارند.
در این راستا سفر‌هایی به عربستان و ترکیه انجام شده است. اما به باور من مشکلات سوریه خاص و متعدد است، اما اکنون مهم‌ترین این مشکلات عبارتند از: تصرف سرزمینی و اشغال آن توسط اسراییل و دوم مساله کردها. البته که مساله کردها برای ترکیه اولویت دارد و آنها به نحوی به دنبال ادغام کردها در درون سوریه هستند که البته بعید است چنین اتفاقی رخ دهد و بستگی به تصمیم نهایی ترامپ دارد، چراکه دولت امریکا همیشه از کردها حمایت کرده است، اما خبر‌هایی منتشر شده مبنی بر اینکه ترامپ قصد دارد در دو یا سه ماه آینده نیروهای خود را از سوریه خارج کند. این احتمال نیز بعید است که نظامیان امریکا با چنین ایده‌ای موافق باشند و کردها را رها کنند؛ لذا به باور من، مساله کردها در سوریه یک موضوع مهم است که احتمالا به این زودی‌ها حل نخواهد شد.
