آیا ترکیه و سوریه می‌توانند آزادی عملیات اسرائیل را محدود کنند؟

فرارو- زوی بارل کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه روزنامه هاآرتص.

به گزارش فرارو به نقل از روزنامه هاآرتص، یک روز پس از تصرف «کوه حرمون» و مناطق اطراف قنیطره توسط نیرو‌های اسرائیلی، دولت جدید سوریه به رهبری ابو محمد الجولانی با ارسال دو نامه به شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل، خواستار خروج فوری نیرو‌های اسرائیلی از خاک سوریه و توقف حملات شد.

در نخستین بیانیه رسمی دولت جدید به شورای امنیت آمده است: «جمهوری عربی سوریه وارد مرحله‌ای تازه از تاریخ خود شده است؛ مرحله‌ای که مردم سوریه در آن برای ساخت کشوری بر پایه آزادی، برابری، حاکمیت قانون و تحقق آرزوهایشان برای ثبات و صلح تلاش می‌کنند. با این حال، نیرو‌های نظامی اسرائیل در همین لحظه بخش‌های دیگری از خاک سوریه را در مناطق جبل‌الشیخ و استان قنیطره اشغال کرده‌اند.»

در همین حال، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در جریان بازدید از بلندی‌های جولان موضع خود را درباره تحولات اخیر به روشنی اعلام کرد. او اظهار داشت: «توافق ۱۹۷۴ که جدایی نیرو‌ها بین اسرائیل و سوریه را از طریق منطقه حائل مشخص می‌کرد، اکنون فروپاشیده است. سربازان سوری مواضع خود را ترک کرده‌اند و ما اجازه نخواهیم داد هیچ نیروی متخاصمی در مرز‌های ما مستقر شود.»

بر اساس گزارش روز پنجشنبه خبرگزاری «والا»، نتانیاهو همچنین به جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده، اعلام کرده است که نیرو‌های ارتش اسرائیل در منطقه حائل سوریه باقی خواهند ماند «تا زمانی که نیرویی توانمند برای اجرای توافق جدایی نیرو‌ها مستقر شود.» اقدام اخیر اسرائیل در تصرف مناطق کوه حرمون و قنیطره، دومین نقض آشکار توافقات بین‌المللی در منطقه به شمار می‌رود. نخستین مورد، تصرف گذرگاه فیلادلفیا و استقرار نیرو‌های اسرائیلی در نوار غزه بود؛ اقدامی که از سوی مصر به‌عنوان نقض توافقنامه کمپ دیوید تلقی شد.

با این حال، این دو وضعیت تفاوت‌های اساسی دارند. در موضوع مصر، اسرائیل به رغم اقدام نظامی، همچنان مذاکرات با قاهره را حفظ کرده است. حتی پیش‌تر به نیرو‌های مصری اجازه داده بود که با عبور از محدودیت‌های نظامی توافق کمپ دیوید، حضور نظامی خود را در شبه‌جزیره سینا تقویت کنند. مصر نیز از این فرصت برای استفاده از قدرت هوایی و اقدامات امنیتی گسترده علیه سازمان‌های اسلام‌گرا در این منطقه بهره برد.

در مقابل، اسرائیل هیچ گفت‌وگویی با دولت جدید سوریه ندارد و نشانه‌ای از عقب‌نشینی از اراضی تازه تصرف‌شده در آینده نزدیک دیده نمی‌شود. اظهارات فاروق الشرع، مقام ارشد سوری که روز گذشته گفت: «در شرایط ضعف کنونی سوریه، هیچ تمایلی به ورود به رویارویی نظامی نداریم... و علاقه‌ای به درگیری با اسرائیل نداریم».

از فهرست تروریستی تا کانون دیپلماسی؛ چگونه الجولانی معادلات را تغییر داد؟

ابو محمد الجولانی با استفاده از بیانیه‌های دیپلماتیک استراتژیک که به طور ضمنی سیاست‌های آتی او را نشان می‌دهند، موفق به جلب حمایت‌های قابل توجهی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی شده است. این تلاش‌ها، فراتر از پیام‌های تبریک، به اقدامات عملی نیز منجر شده‌اند. در روز‌های اخیر، کشور‌های بزرگ عربی نظیر مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی ضمن ارسال پیام‌های تبریک به دولت جدید سوریه، از تغییرات در سیاست‌های خود نسبت به دمشق خبر داده‌اند. روز شنبه، ترکیه پس از سال‌ها تنش، سفارت خود در دمشق را بازگشایی کرد و انتظار می‌رود قطر نیز در روز یکشنبه اقدام مشابهی انجام دهد.

علاوه بر این، کشور‌های اروپایی که روابط خود را از زمان آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ با دمشق قطع کرده بودند، اکنون به عادی‌سازی روابط با دولت جدید تمایل نشان می‌دهند. این به ویژه در مورد کشور‌هایی صادق است که پیش‌تر در فکر ازسرگیری روابط با نظام بشار اسد بودند، اما با موانع سیاسی و دیپلماتیک رو‌به‌رو بودند.

حمایت رو به رشد بین‌المللی از دولت جدید سوریه ممکن است فشار‌ها بر اسرائیل برای خروج از مناطق تازه اشغال‌شده را افزایش دهد. هیئت تحریر الشام در سوریه به تدریج جایگاه مشروعیت بیشتری کسب کرده است. با وجود این، این گروه همچنان در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار دارد و رهبر آن تحت تعقیب با جایزه ۱۰ میلیون دلاری است.

منبج در کنترل آنکارا؛ گام بعدی ترکیه در سوریه چیست؟

ترکیه، به‌عنوان پرنفوذترین بازیگر در تحولات سوریه، پیشگام تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط بین‌المللی با رژیم جدید این کشور شده است. این نقش‌آفرینی ناشی از چند عامل کلیدی است: حمایت طولانی‌مدت آنکارا از گروه‌های وابسته به هیئت تحریر الشام، کنترل بر ارتش ملی سوریه و تسلط بر گذرگاه‌های مرزی حیاتی که شریان اقتصادی سوریه به شمار می‌روند. ترکیه اکنون می‌کوشد جایگاهی را که پیش‌تر ایران و روسیه به‌عنوان حامیان اصلی دمشق داشتند، تصاحب کند؛ هدفی که فراتر از حسن همجواری و به‌دنبال دستیابی به اهداف استراتژیک بلندمدت است.

ترکیه به‌دنبال ایجاد سوریه‌ای به‌عنوان سپر دفاعی در برابر نیرو‌های کرد است که دهه‌ها درگیر تنش با آنها بوده است. درحالی‌که آنکارا تجاوز اسرائیل به خاک سوریه را محکوم کرده، خود نیز بخش‌هایی از شمال غرب این کشور را با نیروی نظامی اشغال کرده است.

هفته گذشته، شبه‌نظامیان وابسته به ترکیه کنترل شهر منبج، یکی از پایگاه‌های استراتژیک کرد‌ها در غرب فرات را به دست گرفتند. ترکیه به‌صراحت اعلام کرده که قصد دارد عملیات خود را به شرق فرات نیز گسترش دهد. مسئله کرد‌ها به‌طور قطع به یکی از محور‌های اصلی مذاکرات آینده میان ترکیه و سوریه تبدیل خواهد شد، چرا که حل این بحران برای توانایی دولت الجولانی در حفظ وحدت و ایجاد یک کشور یکپارچه، حیاتی است. یک توافق موفق می‌تواند از تشدید درگیری‌های داخلی جلوگیری کند و مانع از تبدیل آنها به یک جنگ مسلحانه میان رژیم و اقلیت کرد شود. این توافق همچنین می‌تواند زمینه را برای خروج نیرو‌های ترکیه از خاک سوریه فراهم کرده و به کاهش تنش‌ها میان سایر اقلیت‌های دینی و قومی در این کشور کمک کند.

آیا کرد‌ها و الجولانی می‌توانند ترکیه را به عقب‌نشینی وادار کنند؟

شورای اداره خودمختار کردستان، که مدیریت مناطق کردنشین شمال سوریه را بر عهده دارد، نظارت بر نیرو‌های دموکراتیک سوریه را نیز در اختیار دارد. این نیرو، که ترکیبی از مبارزان کرد و عرب است، با حمایت ایالات متحده به‌عنوان یکی از موثرترین ابزار‌ها در مبارزه با داعش شکل گرفته است. هفته گذشته، این شورا با بیانیه‌ای اعلام کرد که «استان‌های شمال و شرق سوریه بخش جدایی‌ناپذیری از جغرافیای سوریه هستند» و تصمیم گرفت پرچم جدید شورشیان سوری را بر تمامی ساختمان‌های عمومی در این مناطق برافرازد. این اقدام، که پذیرش تلویحی حاکمیت دولت جدید سوریه را نشان می‌دهد، بیانگر تمایل کرد‌ها به باقی ماندن در چارچوب سوریه به‌جای تلاش برای تأسیس منطقه‌ای مستقل است.

با این حال، کرد‌ها که کنترل بخش عمده‌ای از میادین نفتی و مناطق اصلی کشاورزی سوریه را در دست دارند، برای پذیرش حاکمیت دولت جدید شرایطی تعیین کرده‌اند. روز پنجشنبه، سندی که ظاهراً پیش‌نویس خواسته‌های کرد‌ها در مذاکرات با هیئت تحریر الشام و تحت نظارت آمریکا است، در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. این سند به چندین خواسته کلیدی اشاره دارد: کرد‌ها آمادگی خود را برای عقب‌نشینی از مناطق دیرالزور و رقه اعلام کرده‌اند، مشروط بر آنکه ساکنان کرد اجازه بازگشت به مناطق اشغالی ترکیه از جمله عفرین، تل‌ابیض و رأس‌العین را داشته باشند و نیرو‌های ترکیه نیز این مناطق را ترک کنند.

از دیگر خواسته‌های کلیدی کرد‌ها می‌توان به به رسمیت شناختن حاکمیت خودمختار مناطق کرد، بازگرداندن آوارگان کرد به شهر‌های تحت اشغال ترکیه، تضمین نمایندگی نظامی کرد‌ها در دولت آینده که قرار است پس از پایان دوره دولت موقت الجولانی در مارس ۲۰۲۵ تشکیل شود، تعهد به خروج کامل نیرو‌های ترکیه و به رسمیت شناختن زبان کردی به‌عنوان زبان رسمی دوم کشور اشاره کرد. اگرچه این فهرست همچنان در مرحله مقدماتی قرار دارد و ممکن است در جریان مذاکرات تغییر کند، اما نشان‌دهنده پیچیدگی چالش‌هایی است که دولت سوریه در صورت ترجیح مسیر دیپلماتیک به راهکار نظامی با آن روبه‌رو خواهد بود.

الجولانی، که میان فشار‌های ترکیه و خواسته‌های کرد‌ها گرفتار شده است، باید با دقت این میدان مین سیاسی را هدایت کند. او باید میان خواسته‌های ترکیه و منافع کرد‌ها تعادل برقرار کند و در عین حفظ روابط حسنه با ترکیه، از تجزیه کشور جلوگیری کند.

خروج روسیه از سوریه؛ فرصت طلایی ترکیه برای تسلط بر حریم هوایی

تحول روابط ترکیه و سوریه می‌تواند تأثیر چشمگیری بر عملیات نظامی اسرائیل در سوریه بگذارد. ترکیه، که اکنون رهبری تلاش‌های بین‌المللی برای خروج نیرو‌های اسرائیل از منطقه حائل را بر عهده دارد، ممکن است نقش تعیین‌کننده‌ای در محدود کردن آزادی عملیات هوایی اسرائیل ایفا کند. اسرائیل که پیش‌تر از هماهنگی با فرماندهی روسیه در پایگاه هوایی حمیمیم برای دسترسی تقریبا نامحدود به حریم هوایی سوریه برخوردار بود، اکنون با تغییر شرایط روبه‌رو است. با خروج تدریجی نیرو‌های روسیه از سوریه و انتقال اکثر هواپیما‌های آن به خارج از کشور، نفوذ مسکو در این عرصه کاهش یافته است. در همین حال، روسیه تلاش می‌کند حضور دریایی خود را در بندر طرطوس از طریق مذاکرات جدید تثبیت کند.

با خروج نیرو‌های هوایی روسیه و سوریه، ترکیه ممکن است کنترل عملی بر حریم هوایی سوریه را در دست بگیرد. در چنین شرایطی، آنکارا در همکاری با دولت سوریه می‌تواند به آزادی عملیات هوایی اسرائیل در این کشور پایان دهد. اسرائیل احتمالاً مجبور به مذاکره با ترکیه خواهد بود تا به توافقاتی دست یابد که بتواند دسترسی محدود، اما تضمین‌شده به حریم هوایی سوریه را فراهم کند. این توافقات، با این حال، ممکن است هزینه‌های سیاسی در سایر حوزه‌ها، به‌ویژه در رابطه با نوار غزه و سیاست‌های اسرائیل در قبال ترکیه، به همراه داشته باشد.