فرارو- همان روزی که جمهوری آذربایجان تسلیم شدنِ مبارزان جدایی طلب ارمنی در قره باغ کوهستانی را جشن می‌گرفت بسیاری از ساکنان پایتخت این جمهوری خودخوانده (آرتساخ) عصر خود را با پرتاب کاغذ بر روی آتش گذراندند.
به گزارش فرارو به نقل از سی ان ان، "اولسیا وارطانیان" تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز جنوبی در گروه بین المللی بحران به می‌گوید: "یکی از اصلی‌ترین کار‌هایی که مردم در استپاناکرت انجام می‌دادند سوزاندن تمام اسناد احتمالی بود که می‌توانست برای مقام‌های آذربایجانی تبدیل به مدرکی و توجیهی شود مبنی بر آن که بگویند دولت خودمختار ارتساخ بخشی از یک دولت تحت حاکمیت باکو است".
آتش بس ممکن است به تازه‌ترین درگیری کوتاه، اما خونین برای کنترل منطقه قره باغ کوهستانی پایان داده باشد، اما بیم آن می‌رود که این تازه آغاز یک فاجعه انسانی باشد. باکو اعلام کرده که قصد دارد قره باغ کوهستانی را دوباره در جمهوری آذربایجان ادغام کند، اما مشخص نیست این کار چگونه بدون مهاجرت دسته جمعی بیش از ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن منطقه یا بدون اعمال خشونت علیه افرادی که در آنجا باقی می‌مانند و تلاش می‌کنند در برابر اعمال حاکمیت جمهوری آذربایجان مقاومت کنند، اتفاق خواهد افتاد".
پس از آغاز حمله‌ای برق آسا و ۲۴ ساعته در روز سه شنبه که به کشته شدن دست کم ۲۰۰ نفر و مجروح شدن صد‌ها نفر انجامید، باکو اعلام کرده کنترل کامل قره باغ کوهستانی منطقه‌ای محصور با قومیت ارمنی را در داخل مرز‌های خود اعمال کرده است. مقام‌های قره باغ کوهستانی اعلام کردند که تعداد نیرو‌های آذربایجانی بیش‌تر بوده و آنان چاره‌ای جز تسلیم شدن نداشتند.
این که آیا آتش بس فعلی منجر به صلحی پایدار خواهد شد یا خیر هنوز مشخص نیست. قره باغ کوهستانی از نظر بین المللی بخشی از جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود، اما برای چندین دهه تحت کنترل جدایی طلبان ارمنی بوده است. ارمنستان و جمهوری آذربایجان از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تاکنون دو جنگ بر سر کنترل قره باغ کوهستانی را پشت سر گذاشته اند و توافق آتش بس بین آنان ضعیف و شکننده بوده است.
در حالی که این آتش بس ممکن است قره باغ را از نوعی حمام خون که در جنگ‌های قبلی دیده شده بود نجات دهد زندگی ارمنی‌های آن منطقه اکنون با آینده‌ای نامعلوم مواجه است. زندگی فعلی آنان کاملا ویران شده است. در حالی که طبق آتش بس ۲۰۲۰ میلادی از هر دو طرف خواسته شده بود سلاح‌های خود را زمین بگذارند توافق روز چهارشنبه بسیار جامع‌تر بود. دفتر ریاست جمهوری آرتساخ اعلام کرد که با خلع سلاح کامل نیرو‌های مسلح خود موافقت کرده است. با این وجود، مقام‌های باکو خواسته‌های بیشتری را مطرح کرده اند و خواستار انحلال به زعم آنان "رژیم دست نشانده" در قره باغ کوهستانی شده اند که برای چندین دهه دولت دوفاکتوی منطقه بود که از سوی جمهوری آذربایجان یا هیچ کشور دیگری از جمله ارمنستان برسمیت شناخته نشده بود.
"الهام علی اف" رئیس جمهوری آذربایجان مدت هاست که در مورد انتخابی که مقام‌های آرتساخ با آن مواجه بوده اند به صراحت سخن گفته است. او در یک سخنرانی در ماه مه به ارمنیان قره باغ گفت که باید "گردن خم کنند" و ادغام کامل با جمهوری آذربایجان را بپذیرند. باکو نمایندگانی را برای دیدار با مقام‌های قره باغ در شهر یولاخ در روز پنجشنبه اعزام کرد تا درباره مسائل مربوط به ادغام مجدد گفتگو کنند.
جزئیات کمی در مورد این دیدار منتشر شد. علی اف اعلام کرد که تمام حقوق ارمنیان ساکن قره باغ را تضمین خواهد کرد. هیئت آذری اعلام کرد که مذاکرات در فضایی سازنده و مثبت برگزار شده و بر وضعیت انسانی به ویژه نیاز به سوخت و غذا متمرکز بوده است. خبرگزاری‌های دولتی جمهوری آذربایجان اشاره کرده درخواست‌های طرف ارمنی به خوبی مورد استقبال قرار گرفته است و سیستم گرمایشی مهدکودک‌ها و مدارس، کمک‌های اورژانسی پزشکی و تجهیزات آتش‌نشانی، سوخت و کمک‌های بشردوستانه تامین می‌شود. با این وجود، نگرانی‌هایی در مورد "ادغام مجدد" وجود دارد. "نیکول پاشینیان" نخست وزیر ارمنستان و کارشناسان بین المللی بار‌ها درباره خطر پاکسازی قومی ارمنیان در آن منطقه هشدار داده اند.
مقام‌های سازمان ملل متحد نیز به شدت نگران تاثیر تشدید تنش در منطقه بر وضعیت انسانی ساکنان قره باغ کوهستانی هستند.
قره باغ کوهستانی به مدت ۹ ماه تحت محاصره قرار داشته است. در دسامبر ۲۰۲۲ میلادی افراد تحت حمایت جمهوری آذربایجان یک ایست بازرسی نظامی را در امتداد کریدور لاچین تنها مسیری که ارمنستان را به منطقه متصل می‌کند ایجاد کردند که از واردات مواد غذایی جلوگیری کرد و باعث ترس از گرسنگی ساکنان شد. این محاصره هم چنین مانع از دسترسی سازمان‌های بشردوستانه و رسانه‌های خارجی به منطقه شده است به این معنی که بررسی مستقل گزارش‌ها درباره حملات بیش‌تر نیرو‌های جمهوری آذربایجان و جابجایی جمعیت ارمنی دشوار است.
"سیرانوش سرکیسیان" روزنامه نگار در قره باغ کوهستانی، به "سی ان ان" گفت در حالی که مذاکرات بین مقام‌های قره باغ و باکو در جریان بود می‌توانسته صدای گلوله باران را از حومه‌ای در استپاناکرت بشنود. او می‌گوید:"اکثر مردم در وحشت بودند و می‌ترسیدند".
بر اساس گزارش‌ها پس از آتش بس هزاران نفر از ساکنان قره باغ به فرودگاه جایی که نیرو‌های حافظ صلح روسی در آن پایگاه دارند گریختند. سرکیسیان هم چنین افزود: "بیش از ۲۰ روستا در مناطق روستایی قره باغ کوهستانی در محاصره هستند. برق وجود ندارد و خطوط تلفن کار نمی‌کند. بنابراین، ما نمی‌دانیم که آیا بستگان مان در امنیت هستند یا خیر".
وارطانیان می‌گوید حرکت نیرو‌های آذربایجانی به سوی آن مناطق باعث آوارگی بیش از هزاران نفر شده است. او می‌گوید: "بسیاری از ارمنیان ساکن منطقه جایی برای زندگی ندارند و در خیابان‌ها به سر می‌برند". او می‌افزاید: "علیرغم آن که بسیاری از ارمنیان از ترس تشدید تنش برای خروج از منطقه تصمیم گرفته اند مشخص نیست مسیر‌های خروج از منطقه را کدام نهاد و گروهی در صورت لغو محاصره لاچین سازماندهی خواهد کرد. آیا این کار برعهده نیرو‌های حافظ صلح روس خواهد بود یا کمیته بین المللی صلیب سرخ و یا مقام‌های آذربایجانی"؟
او می‌گوید هم چنین مشخص نیست آیا آوارگان باید از مسیر‌های تحت کنترل باکو عبور کنند یا خیر و این که آیا مردان محلی که در گذشته در جنگ علیه باکو شرکت داشتند یا مقام‌های محلی جمهوری آرتساخ بودن بازداشت خواهند شد یا خیر؟ او می‌افزاید:"وضعیت کاملا آشفته‌ای است".
همچنین مشخص نیست در صورت آغاز تخلیه منطقه، ارمنیان قره باغ به کجا سفر خواهند کرد. "فرید شفی اف" رئیس مرکز تحلیل روابط بین الملل در باکو به "سی ان ان" می‌گوید: "انتخاب ارمنیانی که ماندن در قره باغ کوهستانی را انتخاب کردند مشخص است. آنان می‌مانند و پاسپورت آذربایجانی دریافت خواهند کرد. کسانی که نمی‌خواهند صلاحیت حاکمیت باکو را بپذیرند باید آنجا را ترک کنند".
فراتر از تلاش فوری برای ارائه سرپناه و کمک‌های دیگر به هزاران ارمنی که تلاش می‌کنند از قره باغ کوهستانی فرار کنند این سوال وجود دارد که باکو قصد دارد چگونه نهاد‌های حکومتی خودگردان موجود در منطقه را منحل کند و نهاد‌های خود را ایجاد کند.
"آنا اوهانیان" محقق ارشد برنامه روسیه و اوراسیا در بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی به شبکه خبری "سی ان ان" می‌گوید: "نهاد‌های موجود در قره باغ کوهستانی عملا در قالب دولتی خودگردان بودند. آن نهاد‌ها پیش از آن بخشی از آذربایجان شوروی بودند. این منطقه تجربه و تمرین بسیار طولانی مدت و چندین ساله‌ای در اداره خودمختار را دارد".
اوهانیان هشدار داد که تلاش برای از بین بردن نهاد‌های موجود که باکو مدعی است قصد انجام آن را دارد "حمله‌ای به ظرفیت‌های ایجاد صلح واقعی است". او می‌گوید: "اگر باکو واقعا در نیت خود صادق بود این نهاد‌ها را ادغام می‌کرد نه آن که آن‌ها را نابود کند". اوهانیان هشدار می‌دهد که اگر ارمنیان منطقه از پذیرش تابعیت جمهوری آذربایجان خودداری ورزند باکو از قوه قهریه استفاده خواهد کرد. او می‌گوید: "اگر جامعه ارمنی از آنجا خارج نشود، اما پاسپورت آذربایجانی را دریافت نکند من فکر می‌کنم این به مثابه خودکشی خواهد بود". او می‌گوید:"من فکر می‌کنم در بلند مدت فشاری سیستماتیک از سوی باکو برای مهندسی جمعیت مداوم با هدف سوق دادن جوامع ارمنی به خروج از منطقه در دستور کار قرار خواهد گرفت".