«هوش مصنوعی» به پرتکرارترین موضوع این روز‌های شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها و گفتگو‌های مردم تبدیل شده است. فناوری‌هایی مانند چت جی‌پی‌تی نیز به‌عنوان اصلی‌ترین نمود‌های هوش مصنوعی کاربرد دارند.
دولتمردان هم به‌نظر میرسد شور و هیجانی در این زمینه پیدا کرده اند. هرازگاهی خبر عزم جزم آن‌ها برای استفاده از هوش مصنوعی در راستای مشکلات کشور به گوش میرسد. مشاور وزیر راه و شهرسازی هفته گذشته اعلام کرد قصد دارند با هوش مصنوعی در بازار مسکن کشف قیمت کنند، یکی از فرماندهان ارتش هم از استفاده از هوش مصنوعی در مأموریت‌هایشان خبر داد. مجلس وارد حوزه هوش مصنوعی شده و وزارت ارتباطات مکلف شده است تا دراین‌باره سند بنویسد. حوزه علمیه هم درباره هوش مصنوعی صحبت می‌کند و شهرداری دم از استفاده از فناوری‌های هوشمند می‌زند. این شور و اشتیاق برای استفاده از هوش مصنوعی موضوعی قابل درک است و این فناوری پتانسیل استفاده در بسیاری از صنایع را دارد، اما ایران در کجای این مسیر قرار دارد؟
آیا واقعاً همه‌چیز برای استفاده از هوش مصنوعی در ایران آماده است؟ کشوری که سرمایه‌گذاری در آن وضعیت مطلوبی ندارد، قطع برق و سرور‌ها دردسر‌هایی برای کسب‌وکار‌ها به‌وجود آورده است، اینترنت نه کیفیت دارد و نه آزاد است و شاید از همه مهم‌تر، نیرو‌های متخصص تمایلی به ماندن و ساختن ندارند.
برای پاسخ به این سؤال، من «مجتبی آستانه» به‌همراه «مهدیه اسماعیلی» به سراغ کارشناسان و فعالین حوزه هوش مصنوعی رفتیم تا ببینیم آیا تنها علاقه دولت به استفاده از هوش مصنوعی، برای حل چالش‌های موجود کافی است؟
«محمدمهدی ارزانی»، رئیس آکادمی هوش مصنوعی هلدینگ فناپ، معتقد است هیجانات دولت اگر به‌سمتی برود که منجر به تهیه زیرساخت‌ها، تدوین قوانین و حل‌شدن مشکل داده‌ها شود، تأثیر مثبتی بر آینده خواهد داشت. او، اما سخنانی مبنی بر اینکه «ما در مدت کوتاهی می‌توانیم به چیز‌های بزرگ برسیم» را تنها سخنان هیجانی و گول‌زننده دانست.
ارزانی تأکید دارد این فناوری به‌تن‌هایی نمی‌تواند موجب توسعه شود، اما به این به‌معنای کم‌اهمیت بودن آن نیست: «اگر ما از منظر انقلاب صنعتی چهارم به هوش مصنوعی نگاه کنیم، می‌بینیم که در انقلاب‌های اول، دوم وسوم، کشور‌هایی که توانستند بر موج فناوری‌های آن دوران سوار شوند، توانستند با سرعت قابل‌توجهی از سایر کشور‌ها پیشی بگیرند. امروز هم همین است. از آنجایی که به‌نظر میرسد مهم‌ترین فناوری انقلاب صنعتی چهارم هوش مصنوعی باشد، سوارشدن بر موج آن می‌تواند کمک‌کننده باشد. امروزه دنیا برای دستیابی به آن به تکاپو افتاده است. این تکاپو نه‌تن‌ها در چین و آمریکا، بلکه در کشور‌های عربی نیز مشاهده می‌شود. ترکیه هم اخیراً سرمایه‌گذاری‌های خوبی در این زمینه انجام داده است. این نشان می‌دهد که همه از تأثیرات این اتفاق بر رشد و توسعه آگاه شده‌اند. اما در کنار این فناوری‌ها، دسترسی آزاد به بازار‌های جهانی هم نیاز است تا شرکت‌های داخلی بتوانند محصولاتشان را در بازار عرضه کنند.»
به گفته وی، امروزه در دنیا در مسائل مختلفی از هوش مصنوعی استفاده می‌شود. کشوری که ابزار‌های نظامی‌اش مبتنی بر هوش مصنوعی باشد، قدرتمندتر است. انگلیس، آمریکا و چین ازجمله کشور‌هایی هستند که چنین قدرتی را دارند. بانک‌های آمریکا نیز برای ارائه وام‌ها و... از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. در مواردی مثل توانایی تشخیص چهره هم یک‌سری شرکت‌ها هستند که چنین ادعایی دارند: «اما من شرکتی را که بخواهد در مقیاس میلیونی چنین کاری انجام دهد، ندیده‌ام. چین در این زمینه پیشرو بوده است و از آن در حوزه‌های امنیتی استفاده می‌کند.»
این فعال حوزه هوش مصنوعی اعتقاد دارد ایران درحال‌حاضر توانایی انجام کار‌هایی را که در دنیا با کمک هوش مصنوعی انجام می‌شود، ندارد.
او یکی از دلایل این امر را فراهم‌نبودن زیرساخت‌ها عنوان کرد و گفت: «زیرساخت‌ها نقش مهمی در ایجاد فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی دارند. کندی اینترنت و قطعی برق نیز علاوه بر اثرات جانبی که دارند، روند توسعه را کند می‌کنند. اثرات جانبی آن نیز همچون دلسردی و مهاجرت نخبگان و عدم امکان دسترسی به فایل‌های خاص به‌دلیل فیلترینگ و وضعیت اینترنت است.»
ارزانی سه رکن هوش مصنوعی را امکانات پردازشی، داده و دانش و نیروی متخصص بیان کرد و گفت: «داده در خیلی از موارد وجود دارد، اما در اختیار شرکت‌ها قرار نمی‌گیرد. برای مثال، بیمارستان‌ها دیتا‌های خوبی دارند، ولی به‌دلیل فراهم‌نبودن زیرساخت‌هایی برای استفاده از این دیتاها، در اختیار شرکت‌ها قرار نمی‌گیرد. ضمن اینکه بحث‌هایی مانند حریم خصوصی نیز مطرح است. برای پردازش دیتاها نیز امکانات خاصی نیاز است که برای انجام کار‌های اساسی با مشکل مواجه می‌شویم.»
به باور او، در بحث نیروی متخصص نیز درحال‌حاضر متخصصین ارشد معمولاً مهاجرت می‌کنند و تنها به متخصصین جونیور دسترسی وجود دارد: «اکثر شرکت‌ها هم مجبورند با هزینه‌کرد وقت و پول، این نیرو‌ها را آموزش دهند؛ نیروی‌هایی که امکان مهاجرتشان بالاست. در شرکت خودمان هم این مشکل را داریم. در بخش‌های خاصی از سال بخش عمده تیم را از دست می‌دهیم و دوباره باید اقدام به جذب نیرو کنیم.»
«محمدرضا حقیری»، بنیان‌گذار استارتاپ مانی، اولین پلتفرم ایرانی تولید تصویر با کمک هوش مصنوعی، شوق دولتمردان برای استفاده از هوش مصنوعی را قابل درک دانست؛ چرا که درحال‌حاضر در دنیا شاهد جریان و شوروشوقی در حوزه هوش مصنوعی هستیم: «این شور چه در حوزه ابزار‌های شرکتی و تجاری مثل محصولات OpenAI و چه محصولاتی مثل لاما و استیبل فیوژن که به‌صورت اوپن سورس ارائه می‌شوند، وجود دارد.»
به باور وی، هوش مصنوعی درحال‌حاضر به وضعیتی رسیده است که در سطوح کلان کشوری بتوان از آن استفاده کرد: «شاید یکی از جا‌هایی که هوش مصنوعی گره‌گشایی خوبی داشته باشد، بحث مدیریت مصرف سوخت است که با کنترل و مهندسی درست روی ترافیک محقق خواهد شد. در یک سال اخیر ترافیک تهران خیلی عجیب‌وغریب شده است و شاید بتوان با استفاده از راهکار‌های هوشمند، تا حد زیادی وضعیت ترافیک را بهبود بخشید.»
به گفته این فعال حوزه هوش مصنوعی، درحال‌حاضر نیز ابزار‌هایی با کمک هوش مصنوعی توسعه یافته و در کشور مورد استفاده قرار گرفته‌اند: «یکی از نمونه‌هایی که اکنون از هوش مصنوعی در کشور استفاده می‌شود، بحث خواندن پلاک ماشین‌ها به‌صورت هوشمند در پارکینگ‌هاست. سیستم حضور و غیاب هوشمند یکی دیگر از این نمونه‌هاست که زمان کرونا نیز استقبال زیادی از سرویس حضور و غیاب با کمک تشخیص چهره شد.»
حقیری با تأکید بر اینکه از هوش مصنوعی می‌توان در سطح خرد و کلان کشور استفاده نمود، به استفاده سایر کشور‌ها از این فناوری اشاره کرد و گفت: «به‌طور مثال، آمریکا بزرگ‌ترین استفاده‌کننده هوش مصنوعی در مسائل نظامی است. آن‌ها سامانه‌های تشخیصی و ردیاب بسیاری دارند که کاملاً هوشمند و خودمختار عمل می‌کنند. مثلاً ربات و پهپاد‌هایی دارند که خودمختار و بدون نیاز به هیچ اپراتوری، می‌توانند فعالیت کنند. شنیده‌ام در عربستان هم اقدامات جالبی در حوزه مسکن درحال انجام است. امارات نیز از هوش مصنوعی برای تنظیم بازار سرمایه استفاده می‌کند. عمان نیز به این جرگه پیوسته است. خیلی از کشور‌های منطقه درحال سرمایه‌گذاری‌های عظیمی روی هوش مصنوعی هستند؛ چرا که می‌دانند این فناوری آینده به‌شدت خوبی دارد.».
اما وضعیت زیرساخت‌ها برای به‌کارگیری هوش مصنوعی در ایران به چه صورت است؟ حقیری در پاسخ به این سؤال گفت: «زیرساخت هوش مصنوعی متشکل از سخت‌افزار، نرم‌افزار و نیروی متخصص است. صادقانه بگویم، به نظر من از حیث سخت‌افزاری در ایران چیزی کم نداریم؛ البته شاید گران‌تر از کشور‌های همسایه به دستمان می‌رسند، اما به‌طور کلی تأمین سخت‌افزار راحت است. از لحاظ تأمین انرژی و بحث قطعی برق روی دیتاسنتر‌ها نیز بایستی به‌سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر برویم. می‌توانیم در شمال کشور از نیروگاه‌های بادی بیشتری استفاده کنیم. کشوری هستیم که در بدترین وضعیت آب‌وهوایی حداقل ۸ ساعت تابش خورشید را داریم و چرا از انرژی خورشید برای تأمین انرژی استفاده نکنیم؟»
به باور وی، خواه یا ناخواه، این پیشرفت هوش مصنوعی و تشنگی زیرساخت آن برای انرژی و الکتریسیته، کشور را به‌سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر سوق خواهد داد؛ موضوعی که علاوه بر کاهش مصرف سوخت فسیلی، به باارزش‌ترین دارایی کشور، یعنی محیط‌زیست نیز کمک خواهد کرد.
مدیرعامل پلتفرم مانی با وجود ارزیابی مثبت از وضعیت سخت‌افزاری، اعتقاد دارد زیرساخت کشور در حوزه نرم‌افزار و متخصص با چالش‌هایی روبه‌روست: «بحث تأمین نرم‌افزار، چون به‌شکلی به نیروی متخصص گره خورده، در رابطه با آن مشکلاتی داریم. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما بحث اینترنت است. همچنین از داخل فیلتر یا از بیرون تحریم هستیم و این عوامل موجب شده است تا درزمینه تخصص عقب بمانیم. از سوی دیگر نیز بحث مهاجرت متخصصین هم وجود دارد. در داخل کشور متخصص بسیار داریم، اما بسته به عوامل مختلف، آن‌ها قصد مهاجرت دارند. از سویی دیگر نیز ایران در داستان آموزش آکادمیک هوش مصنوعی به‌شدت ضعیف عمل می‌کند. دانشگاه‌های ما خیلی عقب هستند و اکثر متخصصین راه غیرآکادمیک را برای پیشرفت برگزیده‌اند. همین امر موجب شده است تا با توجه به مدرک‌گرایی در کشور، این متخصصین ترجیح می‌دهند یا کسب‌وکار خود را راه بیندازند یا مهاجرت کنند.»
او در پاسخ به این سؤال که به‌طور کلی آیا هیجان دولتمردان درباره هوش مصنوعی را می‌توان به فال نیک گرفت یا خیر، گفت: «نمی‌توانم نظر قطعی دهم. این موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی در سطح کسب‌وکار و صنایع رخ می‌دهند و دولت‌ها تنظیم‌گری می‌کنند؛ همان کاری که دولت‌های ایتالیا، آلمان و آمریکا انجام می‌دهند. پاسخ به سؤال شما به این بستگی دارد که در کنار تنظیم‌گری، دولت قرار است چه میزان به کسب‌وکار‌ها و متخصصین کمک کند و چه زیرساختی برای آن‌ها فراهم نماید.»
اهمیت داده‌ها
«صادق سلحشور»، کارشناس هوش مصنوعی، معتقد است استفاده از فناوری‌ها برای حل مشکلات یکی از راهکارهاست، اما نه راهکار اصلی: «وقتی ما درباره یک کشور صحبت می‌کنیم، با یک موضوع چندوجهی طرفیم و نمی‌توانیم بگوییم مثلاً هوش مصنوعی همه مشکلات را حل می‌کند. مسلماً خیلی از عوامل باید درست شوند، اما هوش مصنوعی می‌توانند فرایند‌های حل مشکلات را تسهیل و بهینه کند.»
وی با بیان اینکه در کشور هنوز به وضعیتی نرسیده‌ایم که بتوان از هوش مصنوعی استفاده کرد، گفت: «این دیدگاه مسئولین که می‌خواهند از هوش مصنوعی استفاده کنند، حرکت روبه‌رشدی است. خیلی از کشور‌ها نسبت به هوش مصنوعی دیدگاه منفی دارند؛ اما خب استفاده از هوش مصنوعی نیازمند یک‌سری مقدمات است. کشور‌ها به لحاظ سطح بلوغشان در حوزه‌های مختلف امکان‌های متفاوتی در بهره‌برداری از هوش مصنوعی دارند. مثلاً هوش مصنوعی در کشور‌هایی که با محدودیت داده مواجه‌اند، نمی‌تواند توسعه پیدا کند.»
به باور این کارشناس هوش مصنوعی، ایران از نظر توان پردازشی در وضعیت بدی نیست، اما این توان پردازشی پاسخگوی آنچه که مسئولان مدنظرشان است، نیست: «از نظر زیرساخت‌های ارتباطی خیلی وضعیت خوبی نداریم. هرچقدر اینترنت کشور قوی‌تر باشد، هوش مصنوعی بهتر می‌تواند فعالیت کند؛ چرا که اگر بتوانیم داده‌ها را سریع پردازش کنیم، سرعت واکنش سیستم‌ها نیز افزایش می‌یابد.»
او بحث داده را یکی دیگر از دغدغه‌های مرتبط دانست و گفت: «از آنجایی که هنوز برای داده قوانین مشخصی تصویب نشده است، وضعیت چندان مناسبی نداریم. باید قوانینی داشته باشیم تا مشخص شود مالک داده‌ها کیست و ذخیره‌سازی و پردازش آن چگونه باید انجام شود. اگر شرکتی داده‌ای به‌دست می‌آورد، مالکیت آن با چه کسی است. موضوع دیگر مربوط به داده‌هایی است که دست دولت است. اگر قرار باشد چالش‌های کشور را حل کنند، باید مشخص شود شرکت‌ها چگونه می‌توانند به آن داده‌ها دسترسی داشته باشند. همچنین باید بتوان از منافع شهروندان در مقابل شرکت‌هایی که با داده‌ها سروکار دارند، دفاع کرد.»
سلحشور بحث قطعی برق در محل سرور‌ها را نیز مشکل‌زا دانست و گفت: «بلوغ این عوامل به بهبود عملکرد هوش مصنوعی کمک می‌کنند.»
این کارشناس هوش مصنوعی با اشاره به چالش نیروی انسانی، تأکید کرد: «اگر نتوانیم شرایط اقتصادی را برای ماندن نیرو‌های متخصص درست کنیم، ممکن است دچار فاجعه شویم.»
سلحشور در پاسخ به این سؤال دیجیاتو که هیجان دولتمردان برای استفاده از هوش مصنوعی را چطور ارزیابی می‌کند، گفت:
«در بحث ترند‌های فناوری هیجانات دولت هم خوب است هم بد. هیجانات در ترند‌های فناوری می‌توانند باعث سرمایه‌گذاری شوند، اما کسانی که سرمایه‌گذاری می‌کنند لزوماً از سرمایه‌گذاری راضی نیستند و امکان دارد عقب بکشند. البته الان سرمایه‌گذاری در کل دنیا به اوج خودش رسیده است. در کشور ما نیز اگر سرمایه‌گذاری درستی اتفاق بیفتد، می‌توان آینده مشخصی برای آن فناوری متصور شد. اما به‌صورت‌کلی، اینکه مسئولان می‌خواهند از هوش مصنوعی استفاده کنند، اتفاق مثبتی است.»
او تأکید کرد دولت بایستی در موضوع هوش مصنوعی تسهیلگر باشد و با ایجاد شرایطی مانند در اختیار گذاشتن داده به رشد شرکت‌ها کمک کند: «تنظیم‌گری و رگولاتوری در زمان بزرگ‌شدن شرکت‌ها نیز اهمیت دارد.»
سخنان کارشناسان نشان می‌دهد که «با حلوا حلوا گفتن، دهان شیرین نمی‌شود». دولتمردان اگر واقعاً قصد بهره‌برداری از هوش مصنوعی را دارند بایستی به‌جای دخالت و ورود مستقیم، تسهیلگر حضور بخش خصوصی در این حوزه باشند.
فراهم‌سازی زیرساخت سخت‌افزاری مناسبت، رگولاتوری صحیح، در دسترس قراردادن داده‌ها، افزایش امید به کشور برای کاهش شیب مهاجرت و از همه مهم‌تر، گشایش در‌های کشور برای جذب سرمایه و حضور در بازار‌های بین‌المللی، نکات حائز اهمیتی است که بایستی دولتمردان آن را مدنظر قرار دهند.
علاوه‌بر‌این، تنها نباید با عینک فناوری به مشکلات نگاه کرد و همه‌چیز را به امید تکنولوژی رها کرد. در این صورت هوش مصنوعی سرابی بیش نخواهد بود و کمکی به حل چالش‌های اساسی کشور نخواهد کرد.
منبع: دیجیاتو