هم‌میهن نوشت: «آنچه می‌دانم این است که به حال خود رها شده‌ام». سیامک نمازی، زندانی دوتابعیتی ایرانی- آمریکایی اسفندماه سال گذشته در تماس تلفنی بی‌سابقه‌ای از زندان اوین با کریستین امانپور، مجری شبکه سی‌ان‌ان صحبت کرد و از جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا درخواست کرد تا تلاش‌ها برای آزادی او را افزایش دهد.
این زندانی ایرانی-آمریکایی در سال ۱۳۹۴ در جریان یک سفر کاری به ایران توسط نیروهای امنیتی بازداشت و بعد از محاکمه در دادگاه به اتهام «ارتباط با کشور متخاصم» به ۱۰ سال زندان محکوم شد. محمدباقر نمازی، پدر سیامک نیز در سال ۱۳۹۵ با هدف کمک به آزادی فرزندش از آمریکا به ایران آمده بود، در تهران بازداشت و پس از محاکمه به اتهام «جاسوسی برای دولت متخاصم»، به تحمل ۱۰سال حبس تعزیری محکوم شد. وی اما سرانجام پس از ۶ سال با پادرمیانی عمان و براساس آنچه نگاه انسان‌دوستانه عنوان شد، از ایران خارج شد.
ایران بارها بر این امر تاکید کرده که ورای هر توافقی در قبال برجام، براساس نگاه انسان‌دوستانه، موضوع تبادل زندانیان را در اولویت قرار داده است.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه در تازه‌ترین اظهارات در این رابطه، در جریان سفر به لبنان در پاسخ به خبرنگاری لبنانی گفت: «درباره تبادل زندانی با طرف آمریکایی حدود ۱۳ ماه پیش توافق کردیم. آن‌ها یک خانم دیپلمات انگلیسی را به‌عنوان نماینده خود معرفی کردند. یک صورت‌جلسه بین آن نماینده و طرف ایرانی امضا شد. ماه‌ها اجرای این صورت‌جلسه به دلیل تعلل طرف آمریکایی به تعویق افتاد. در هفته‌های گذشته قرار شد آن صورت‌جلسه بروزرسانی شود. بروزرسانی این سند در دستور کار ما است ولی ما موضوع زندانیان را یک مسئله انسانی می‌دانیم و به انجام آن براساس توافقی که می‌شود، تاکید داریم.»
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روز دوشنبه در پاسخ به «هم‌میهن» برای بیان جزئیات ببشتر در خصوص بروزرسانی توافق تبادل زندانیان گفت: «موضوع تبادل از مدت‌ها پیش میان طرفین با نقش‌آفرینی طرف ثالث که آقای وزیر هم اشاره کردند، استمرار پیدا کرده و به یک توافقی رسیدیم.
متاسفانه از سوی دولت آمریکا در چارچوب مذکور، این توافق عملی نشد و کار پیش نرفت. البته تلاش‌ها در این زمینه ادامه دارد. ما همانطور که بارها اعلام کرده‌ایم این موضوع را یک موضوع انسانی می‌دانیم و مبتنی بر آن توافق، برای اجرای آن و تبادل زندانیان آمادگی داریم. امیدوار هستیم که در طرف مقابل هم متناسب با ادعاهایی که مطرح می‌کند شاهد اقدام عملی باشیم و این اتفاق صورت بگیرد.»
مذاکرات برای احیای برجام که در وین در جریان بود؛ بارها موضوع تبادل زندانیان مطرح و رد و بدل هیئت‌های دیپلماتیک میان ایران با قطر و عمان این پیام را مخابره می‌کرد که گویا قرار است سه زندانی دوتابعیتی ایرانی- آمریکایی در آینده نزدیک ایران را به مقصد ایالات متحده ترک کنند، اما چنین اتفاقی تا امروز رخ نداده است هرچند انگلیس توانست در همان زمان نازنین زاغری و انوشه آشوری را با میانجیگری عمان به لندن بازگرداند. در همین مقطع زمانی نیز بریتانیا همزمان بدهی ۴۰۰ میلیون پوندی خود را با ایران تسویه کرد؛ تهران اما می‌گوید ارتباطی بین این تسویه مالی و آزادی زندانیان وجود نداشت.
اگر توافق میان ایران و ایالات متحده برای تبادل زندانیان اجرایی شود؛ سه نفر شامل سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی آزاد و براساس موارد پیشین، با پروازی عمانی ابتدا به مقصد مسقط و پس از آن به آمریکا پرواز خواهند کرد.
مراد طاهباز ۶۶ساله و سه‌تابعیتی است و علاوه بر تابعیت ایرانی و آمریکایی، تابعیت انگلیسی دارد. وی در زمان آزادی نازنین زاغری و انوشه آشوری، پس از حدود پنج سال حبس، پنجم مرداد، با پابند الکترونیکی از زندان به مرخصی رفت. طاهباز، عضو هیئت‌مدیره و از بنیانگذاران مؤسسه حیات وحش میراث پارسیان بود که زمستان ۱۳۹۶ با اتهام‌هایی چون «همکاری با دولت آمریکا به‌عنوان دولت متخاصم» بازداشت و در پرونده معروف به «فعالان محیط زیست» به تحمل ۱۰ سال حبس محکوم شد.
عماد شرقی، ۵۸ساله در ایران متولد شده اما از کودکی در آمریکا بزرگ شده است. وی پیش از سفر به ایران سال‌ها در امارات متحده عربی و در دوبی در یک شرکت فروش هواپیماهای جت خصوصی کار و همکاری می‌کرد. این زندانی دوتابعیتی ابتدا در سال ۱۳۹۷ به جرم «جاسوسی و جمع‌آوری اطلاعات نظامی» بازداشت و در همان سال آزاد می‌شود اما مجددا در سال ۱۳۹۹ دستگیر می‌شود.
تبادل زندانی یا آزادی زندانیان آمریکایی با وساطت طرف ثالث یا براساس توافق تهران و واشنگتن موضوع تازه‌ای در مناسبات ایران و ایالات متحده نیست و پیش‌تر نیز زندانیان آمریکایی یا با تابعیت دوگانه که متهم به جاسوسی برای دولت متخاصم بودند، بر همین اساس از زندان آزاد و کشور را ترک کرده‌اند.
سارا شورد، شین بائر و جاشوا فتال سه کوهنورد آمریکایی بودند که در سال ۱۳۸۸ به جرم ورود غیرقانونی به خاک ایران دستگیر شدند. سارا شورد در سال ۱۳۸۹ آزاد شد. همزمان با سفر محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت به نیویورک شعبه ۳۶ دادگاه تجدیدنظر استان تهران در برابر دریافت یک میلیون دلار وثیقه، با آزادی دو کوهنورد دیگر آمریکایی موافقت کرد و آن‌ها نیز پس از دو سال از زندان آزاد شدند. وثیقه این زندانیان توسط دولت عمان پرداخت و انتقال آن‌ها به مسقط صورت گرفت.
جیسون رضاییان، خبرنگار ایرانی-آمریکایی واشنگتن‌پست در ایران بود که چند سال به جرم جاسوسی بازداشت و در ۲۶ دی ۱۳۹۴ و همزمان با حضور وزرای خارجه ایران و آمریکا در وین به منظور قرائت بیانیه اجرایی شدن برجام، دادستان عمومی و انقلاب تهران اعلام کرد که در راستای مصوبات شورای عالی امنیت ملی ایران و مصالح کلی نظام، آزاد شده است.
نزار زکا، کارشناس فناوری اطلاعات با تابعیت لبنانی- آمریکایی در سال ۱۳۹۴ به اتهام جاسوسی برای آمریکا در فرودگاه بین‌المللی امام خمینی دستگیر شد و در نهایت، با رأی دادگاه به ۱۰ سال زندان و بیش از ۴ میلیون دلار جریمه محکوم شد. او برای شرکت در همایشی درباره «نقش زنان در توسعه پایدار» به تهران آمده بود و این چهارمین سفرش به ایران بود که در نهایت به حبس طولانی‌مدت‌اش منجر شد. این زندانی اما در نهایت در سال ۱۳۹۸ براساس آنچه میانجیگری حزب‌الله لبنان عنوان کردند، از زندان آزاد و راهی ایالات متحده شد.
ژیائو وانگ، شهروند چینی‌تبار آمریکا و دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه پرینستون و محقق دوره قاجار ایران، مرداد ۱۳۹۵ بازداشت و به ۱۰ سال زندان محکوم شد. او آذرماه ۱۳۹۸ با مسعود سلیمانی، پژوهشگر سلول‌های بنیادی، که در آمریکا زندانی بود مبادله و آزاد شد.
رضا (رابین) شاهینی، تابستان ۱۳۹۵ بازداشت و به گفته خودش به جرم همکاری با دولت متخاصم، به ۱۸ سال حبس محکوم شد. او یک سال بعد با وثیقه‌ای معادل یک میلیارد تومان آزاد شد. کارن وفاداری و آفرین نیساری، این دو شهروند زرتشتی ایرانی نیز که یکی‌شان تابعیت آمریکا و دیگری برگ سبز اقامت داشت، تیرماه ۱۳۹۷ بعد از دو سال زندان با حکمی که قاضی صلواتی صادر کرده بود، در ازای پرداخت وثیقه ۴۰ میلیارد تومانی آزاد شدند.
نبود رابطه دیپلماتیک میان ایران و آمریکا موجب شده تا در موضوعات نیازمند ارتباط از جمله موضوع مرتبط با تبادل زندانیان، دو کشور نیازمند حضور طرف ثالثی باشند که ضمن رد و بدل کردن پیام، میانجیگری و در نهایت انتقال زندانیان را بر عهده گیرد.
عمان از سال‌های گذشته این وظیفه را به عهده داشته و در موارد متعددی نیز نقش‌آفرینی کرده است. در سال ۲۰۰۹ سارا شورد، شین بائر و جاشوا فتال، سه کوهنورد آمریکایی بازداشت‌شده در ایران با پرداخت وثیقه ۵/۱ میلیارد تومانی از سوی پادشاه عمان آزاد شده و با هواپیمای اختصاصی او راهی آمریکا شدند.
آزادی مجتبی عطاردی، استاد دانشگاه صنعتی شریف در سال ۲۰۱۱، شهرزاد میرقلی‌خان و نصرت‌الله تاجیک در سال ۲۰۱۲ با میانجیگری‌های سلطان قابوس محقق شد. علاوه بر آن، عمان توانست با موفقیت در چندین مسئله میان ایران و غرب میانجیگری کند که کمک به بازگرداندن ایرانیان به اسارت درآمده در درگیری‌های دریایی با نیروی دریایی ایالات‌متحده در خلیج‌فارس و آزادی ملوانان انگلیسی بازداشت‌شده در تهران سال ۲۰۰۷ را می‌توان ازجمله این موارد دانست.
در آخرین اقدام میانجیگرانه عمان، نازنین زاغری و انوشه آشوری دو زندانی دوتابعیتی، اسفند ۱۴۰۰ با هواپیمای عمانی، ایران را به مقصد انگلیس ترک کردند. در جریان این آزادی، بدهی ۳۹۰ میلیون پوندی لندن به تهران که در ازای خرید تانک‌های چیفتن به این کشور پرداخت شده بود، تسویه شد. در حال حاضر نیز موضوع تبادل زندانی میان ایران و ایالات‌متحده با تلاش این کشور و قطر در جریان است.
امروز نیز قطعا هر مورد از تبادل هیئت‌های دیپلماتیک میان ایران و عمان و همچنین سفر اخیر وزیر امور خارجه به مسقط این سوال را در میان رسانه‌های داخلی و خارجی مطرح می‌کند که آیا در جریان این رایزنی، سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی تهران را به مقصد عمان ترک خواهند کرد؟ البته این بار در موضوع تبادل زندانیان نام قطر نیز به‌عنوان میانجی وجود دارد و مشخص نیست در نهایت این سه نفر با کدام پرواز ایران را ترک می‌کنند.
بهمن ماه ۱۴۰۱ و در جریان سفر رابرت مالی به قطر و عمان، این گمانه‌زنی مطرح شد که احتمالا در جریان این سفر میانجی اصلی موضوع تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا مشخص شده و پروسه آزادی آن‌ها آغاز شده است. ان‌بی‌سی در همان مقطع در خبری اختصاصی نوشت: «چهار منبع مطلع از این موضوع به ما گفتند که مذاکرات غیرمستقیم بر سر مبادله زندانیان میان ایران و آمریکا با وساطت قطر و بریتانیا در حال انجام است… این منابع از پیشرفت مذاکرات خبر داده‌اند اما می‌گویند مطمئن نیستند که توافق نهایی هنوز حاصل شده باشد». با این حال با گذشت نزدیک به سه ماه از سفر نماینده ویژه ایران در وزارت امور خارجه آمریکا، این روند به شکلی منجمد شده که فضای ناامیدی به شدت بر سر این زندانیان دو تابعیتی سایه افکنده است.
باقر نمازی، شهروند ایرانی-آمریکایی که به‌تازگی پس از هفت سال ممنوع‌الخروجی توانست به آمریکا بازگردد، در تاریخ ۳۱ فروردین ۱۴۰۲ در بیانیه‌ای نوشت که جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، درخواست او برای ملاقات و گفت‌وگو درباره وضعیت فرزند زندانی‌اش در ایران را نادیده گرفته است. سیامک نمازی نیز در تماس تلفنی خود با شبکه خبری سی‌ان‌ان، در سخنانی که آن را مستقیما خطاب به رئیس‌جمهور آمریکا ایراد می‌کرد، گفت که «این خیلی ناامیدکننده و غم‌انگیز است که شما پس از ۲۵ ماه هنوز زمانی را برای دیدار با خانواده من پیدا نکرده‌اید.»
این زندانی پیش‌تر در مقاله‌ای در روزنامه نیویورک‌تایمز نیز تلاش‌های رئیس‌جمهور آمریکا برای نجات زندانیان آمریکایی در ایران را «به‌طرز شگفت‌آوری شکست‌خورده» عنوان کرده بود. وی همچنین در زمستان سال گذشته هفت روز اعتصاب غذا کرد و با انتشار نامه‌ای سرگشاده به جو بایدن از او خواست تا به قول خود برای بازگرداندن آن‌ها به خانه عمل کند.
از زمان آغاز مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای، موضوع تبادل زندانیان نیز بارها از وین به صدر اخبار مخابره شده و عنوان می‌شد که این امر به زودی محقق خواهد شد. تهران بارها اعلام کرده که این موضوع را به احیای برجام منوط نکرده است و به آن به‌عنوان امری انسانی می‌نگرد، در سوی دیگر براساس مواضع و عملکرد واشنگتن اما اینطور به نظر می‌رسد که نمی‌خواهد پیش از توافق در خصوص موضوع هسته‌ای هیچ‌گونه توافق جانبی با ایران داشته باشد، به‌خصوص آنکه خواست ایران این است که در جریان تبادل زندانیان، ۷ میلیارد پول‌های بلوکه‌شده در کره جنوبی آزاد شود.
آزاد شدن اموال ایران پیش از هرگونه توافق و درحالی‌که نگرانی غرب مبنی بر افزایش روزافزون ذخایر اورانیوم به‌شدت افزایش یافته، قطعا دولت دموکرات آمریکا را در فضای داخلی و در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ به قدری تحت فشار قرار خواهد داد که صدای طلب استمداد زندانیان دوتابعیتی نیز موجب ایجاد اراده در دستگاه دیپلماسی ایالات متحده نمی‌شود.
النا دوهان گزارشگر ویژه اقدامات یک‌جانبه شورای حقوق بشر در سفری که در سال ۲۰۲۲ به ایران داشت، اعلام کرد که در نتیجه اقدامات یک‌جانبه ایالات متحده آمریکا در تحریم منابع مالی جمهوری اسلامی ایران، این کشور تاکنون ۱۰۰ تا ۱۳۰ میلیارد دلار از اموال ایران را بلوکه کرده است. ۷ میلیارد دلار از این رقم در بانک‌های کره جنوبی بلوکه شده که بارها به‌عنوان بخشی از توافق تبادل زندانی میان ایران و آمریکا به صدر اخبار کشور تبدیل شده است.
در تازه‌ترین خبرها در این رابطه، نورنیوز رسانه شورای عالی امنیت ملی هفته گذشته در خبری اختصاصی از گفت‌وگوی غیرمستقیم ایران و آمریکا در خصوص آزادسازی منابع ارزی بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی و توافق اولیه برای انتقال این وجوه به یک یا چند بانک در کشورهای منطقه خبر داد؛ موضوعی که مجددا در کنارش مسئله زندانیان را در فضای رسانه‌ای و مجازی مطرح کرده است.
در همین ارتباط، بخش فارسی صدای آمریکا با انتشار خبری اختصاصی به نقل از یک سخنگوی شورای امنیت ملی این کشور اعلام کرد که ایران می‌تواند از هفت میلیارد دلار پول بلوکه شده خود در بانک‌های کره‌جنوبی برای خرید اقلام بشردوستانه استفاده کند.
ناهید تقوی، معمار ساکن آلمان و شهروند این کشور سال ۱۳۹۹ بازداشت و به اتهام فعالیت تبلیغی علیه نظام به ۱۰ سال و هشت ماه زندان محکوم شده است. مسعود مصاحب، بازرگان و مهندس مکانیک ۷۴ساله ایرانی- اتریشی و رئیس انجمنی به نام انجمن دوستی ایران و اتریش، دی‌ماه سال ۱۳۹۷ در ایران بازداشت و یکی از اتهام‌های او جاسوسی برای سازمان امنیت آلمان عنوان شده است. کامران قادری دیگر تبعه کشور اتریش نیز در سال ۱۳۹۵ به ۱۰ سال زندان محکوم شده است. احمدرضا جلالی، زندانی دوتابعیتی سوئدی- ایرانی در سال ۱۳۹۵ دستگیر و به اعدام محکوم شده است.
بنجامین بریر، گردشگر ۳۶ساله فرانسوی است که سال ۱۳۹۹ بازداشت شد. او به جرم جاسوسی به هشت سال و نیم زندان محکوم شده است. شکرالله جبلی یک ماه بعد از آزادی کایلی مور گیلبرت در سال ۱۳۹۹، شهروند دیگر استرالیایی که در ایران زندانی بود، با یک پرونده مالی به شکایت یک مقام وزارت اطلاعات ایران، بازداشت شد.
اولیویه‌وند کاستیل نیز شهروند بلژیکی است که به اتهام جاسوسی، پولشویی و قاچاق ارز به ۴۰ سال زندان محکوم شده و احتمالا امیدوار است که در جریان تبادل با اسدالله اسدی، دیپلمات زندانی در بلژیک، در آینده نزدیک آزاد و ایران را ترک کند.
همه زندانیان با تابعیت خارجی و زندانیان دوتابعیتی اعم از ایرانی- آمریکایی و ایرانی- اروپایی یا استرالیایی افرادی هستند که با هر تماس و دیدار وزیر امور خارجه ایران با همتایان خود، امید پیدا می‌کنند که در قبال توافقی سیاسی آزاد شوند. آزادی سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی اما تنها به اراده سیاسی مقامات کاخ سفید بستگی دارد که آیا در پس شعارهایی که در سالگرد بازداشت یا تولد زندانیان دوتابعیتی سر می‌دهند و در پسِ توئیت‌های متعدد، خواهان توافق برای اجرایی شدن تبادل زندانیان هستند یا خیر؟