سید ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور اسلامی ایران، عصر دیروز برای یک سفر سه روزه رسمی عازم چین شد تا در دیدار با همتای چینی خود، شی جین‌پینگ، وضعیت روابط دوجانبه و زمینه‌های توسعه روابط تجاری و اقتصادی را میان دو کشور بررسی کند. رییسی در حالی به پکن سفر می‌کند که چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران محسوب می‌شود و دولت سیزدهم با شعار توسعه همکاری‌ها با شرق، حساب ویژه‌ای بر روابط با چین باز کرده است.
به گزارش اعتماد، روز گذشته، پیش از انجام سفر به چین، سید ابراهیم رییسی در آستانه سفر به چین، با رهبر انقلاب اسلامی دیدار کرد. رییس‌جمهور در این دیدار گزارشی از برنامه‌های کاری این سفر و جلسات و ملاقات‌های در نظر گرفته شده بیان کرد. مقام معظم رهبری با ابراز خرسندی از برنامه‌ریزی‌های انجام شده، برای رییس‌جمهور آرزوی موفقیت کردند.
رییسی در حالی به چین سفر می‌کند که از اصلی‌ترین برنامه‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم، سیاست نگاه به شرق، سیاست خارجی آسیایی و گسترش روابط با همسایگان اعلام شده است. دولت سیزدهم در راستای تقویت سیاست خارجی نگاه به شرق و آسیایی خود، حساب ویژه‌ای روی همکاری با چین از جمله در قالب سند همکاری‌های راهبردی بلندمدت ایران و چین، عضویت در سازمان همکاری شانگهای و همچنین همکاری‌های منطقه‌ای با چین در آسیای میانه باز کرده است. مقام‌های دولت سیزدهم اولویت سیاست خارجی این دولت را «توسعه همکاری‌های آسیایی و اوراسیایی» توصیف می‌کنند و همکاری با چین و روسیه را یکی از ستون‌های اصلی این سیاست می‌دانند.
جاوید قربان اوغلی، دیپلمات بازنشسته با اشاره به عدم احیای برجام و استمرار تحریم‌های امریکا علیه ایران و افزایش تنش در روابط ایران با غرب می‌گوید: «سفر آقای رییسی به چین می‌تواند منفذی برای کاهش آلام مردم و فشار‌های اقتصادی که به کشور وارد می‌شود، باشد. اقتصاد ما به دلیل تحریم‌ها دچار افت شدید در مقایسه با رقبای منطقه‌ای و کشور‌های پیرامونی شده است. امیدواریم که دستاورد‌های این سفر به بهبود شرایط اقتصادی کشور کمک کند.»
وی می‌گوید: «من سفر رییس‌جمهور را به چین از دو جهت هم مثبت می‌دانم، به این دلیل که می‌تواند روزنه‌ای برای کاهش فشار‌های اقتصادی به کشور باشد و هم از جهتی نگران‌کننده می‌دانم، چراکه ما نباید همه تخم‌مرغ‌های‌مان را در سبد چین بگذاریم، چراکه در روابط بین‌الملل وابستگی به یک کشور تهدیدآمیز و خطرآفرین است. این موضوع را تهران باید با دقت و احتیاط کامل در رابطه با چین مدنظر قرار بدهد.»
دیدار رییسی با شی، دومین دیدار دو رییس‌جمهور از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران است. ۲۵ شهریور ماه سال جاری، رییسی و شی در حاشیه اجلاس سازمان همکاری شانگهای در شهر سمرقند ازبکستان با یکدیگر دیدار و گفتگو کرده بودند. این دومین سفر یک رییس‌جمهور ایران به چین در دو دهه گذشته است. دوم تیرماه سال ۱۳۷۹، سید محمد خاتمی، رییس‌جمهور وقت ایران برای سفری پنج روزه به چین سفر کرده بود و با جیانگ زمین، رییس‌جمهور فقید چین دیدار و گفتگو کرد. دو سال بعد، جیانگ زمین، به تهران آمد و ضمن دیدار با خاتمی با رهبر معظم انقلاب هم دیدار و گفتگو کرد.
خرداد ماه سال ۱۳۹۱ نیز محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهور وقت ایران در سفر به پکن در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای با هو جین تائو، رییس‌جمهور وقت چین دیدار و گفتگو کرد. شی جین‌پینگ، رییس‌جمهور چین نیز ۳ بهمن ۱۳۹۴، درست یک هفته پس از روز اجرای برجام، نخستین رهبر خارجی بود که بعد از اجرای برجام به تهران سفر کرد و در سفر خود ضمن دیدار با حسن روحانی، رییس‌جمهور وقت، با مقام معظم رهبری دیدار کرد. حالا بعد از ۷ سال از آن سفر، رییس‌جمهور اسلامی ایران در پاسخ به دعوت رسمی رییس‌جمهور خلق چین که در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای انجام شد، به پکن سفر می‌کند.
روزنامه دولت جمهوری اسلامی ایران، در سرمقاله ویژه‌نامه‌ای که به مناسبت سفر رییس‌جمهور اسلامی ایران به چین منتشر کرده است، می‌نویسد: «یکی از فرصت‌سوزی‌های دولت یازدهم و دوازدهم، خلاصه شدن مفهوم دنیا به کشور‌های غربی حاضر در مذاکرات بود. نگاه نامتوازن و کاریکاتوری دولت گذشته به ارتباطات جهانی باعث شد از یک سو تمام مقدرات کشور وابسته به تصمیم مقامات کشور‌های غربی مذکور شود [و]از سوی دیگر بسیاری از فرصت‌های اقتصادی و حتی برخی تعاملات اقتصادی کشور با دیگر کشور‌های جهان، قربانی این نگاه دولتمردان گذشته شد. از جمله مصادیق بارز از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی و حتی از بین رفتن همکاری‌های اقتصادی ناشی از سیاست دولت گذشته، در حوزه همکاری‌ها با کشور چین بود.»
این مقدمه، تکرار اظهارات بسیاری از مقام‌ها و هواداران دولت سیزدهم در مورد عملکرد دولت‌های گذشته در رابطه با چین است. گو اینکه دولت سیزدهم، روابط خصمانه‌ای میان تهران و پکن به ارث برده و قرار است که از نو رابطه با چین و کشور‌های شرقی را بازسازی کند.
با این حال گزاره نمی‌تواند بیش از این دور از حقیقت باشد. در واقع بسیاری از چیز‌هایی که «دستاورد دولت سیزدهم» در رابطه با چین توصیف شده‌اند، سازه‌هایی هستند که بر بن‌پایه‌های ساخته شده توسط دولت‌های پیشین بنا شده‌اند.
جاوید قربان اوغلی، دیپلمات بازنشسته در این مورد می‌گوید: «مساله سفر آقای رییسی به چین در چارچوب روابط دوجانبه تاریخی دو کشور است که از مدت‌ها قبل جریان داشت و موضوع جدیدی نیست. بر خلاف برخی ادعا‌ها در دولت حسن روحانی، کمیته ویژه‌ای برای توسعه روابط با چین تشکیل شده بود که سند جامع همکاری‌های بلندمدت ایران و چین یا سند ۲۵ ساله در همان زمان تدوین و امضا شد. روابط ما با چین روابط تاریخی است که عوض شدن دولت‌ها چندان تاثیرگذار نیست. آنچه بر روابط ما با چین و کشور‌های دیگر تاثیرگذار است، مساله شرایط ایران در جامعه بین‌الملل است.»
از جمله دستاورد‌هایی که برای دولت سیزدهم برشمرده می‌شود، عضویت در سازمان همکاری شانگهای است. سازمانی که ایران از ۱۷ سال پیش به عنوان عضو ناظر در آن پذیرفته شده بود و از ۱۴ سال پیش رسما درخواست عضویت در آن را داده بود.
مساله عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، بعد از اجرای برجام، جدی‌تر از هر زمان دیگر پیگیری شد و مخالفت‌هایی که از سوی قدرت‌های اصلی این سازمان، یعنی روسیه و چین با عضویت ایران چه مستقیم و چه در قالب درخواست از کشور‌های دیگر برای وتوی عضویت ایران مطرح می‌شد، بعد از خارج شدن ایران از چارچوب تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، کاهش یافت.
این فرآیند نهایتا سال ۱۴۰۰ و تنها چند هفته بعد از آغاز به کار دولت سیزدهم، به لطف پیگیری‌های دولت قبل نهایی شد و در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در تاجیکستان، کشور‌های عضو سازمان، به عضویت ایران در شانگهای رای دادند و در اجلاس ۲۵ شهریور امسال در سمرقند ازبکستان، عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای اعلام شد. هفته گذشته، بعد از تصویب قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای در مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، این قانون توسط رییس‌جمهور ابلاغ شد و رسما ۴۹ سند و توافقنامه سازمان همکاری شانگهای توسط جمهوری اسلامی ایران پذیرفته شد.
مهم‌ترین سند تاریخ روابط جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی ایران هم در دولت گذشته تدوین شد و نهایتا فروردین ماه سال ۱۴۰۰ توسط وزرای خارجه وقت دو کشور، محمدجواد ظریف و وانگ یی، به امضا رسید. سندی که اجرای مفاد آن یکی از اهداف سفر رییسی به چین اعلام شده است. از دیگر دستاورد‌های دولت سیزدهم در سیاست نگاه به شرق، امضای توافقنامه تجارت آزاد با کشور‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دی‌ماه امسال است که مذاکرات برای امضای آن از دولت گذشته آغاز شده بود.
به رغم واقعیت‌های موجود در سابقه رابطه تهران و پکن در دولت گذشته، دولتمردان دولت سیزدهم معتقدند که پکن به دلیل عملکرد ایران در دولت‌های یازدهم و دوازدهم و رویکرد ایران نسبت به غرب پس از اجرای برجام، نسبت به تهران بدبین شده است و دولت رییسی قصد دارد تا طرف چینی را قانع بکند که دوره پیشین گذشته است و ایران تعهد جدی به روابط با چین دارد. به گفته مقام‌های دولت سیزدهم، یکی از اهداف سفر رییسی به پکن این است که به طرف چیزی ثابت کند که برای تهران رابطه با چین یک رابطه ویژه محسوب می‌شود.
چین علاوه بر ایران متحدان دیگری هم در منطقه دارد. کشور‌های عربی جنوب خلیج فارس که برخی از آن‌ها روابط چندان صمیمانه‌ای با تهران ندارند، روابط نزدیکی با پکن دارند. مناسبات تجاری چین با کشور‌های جنوب خلیج‌فارس به مراتب از مناسبات تجاری چین وسیع‌تر است. آذر ماه امسال سفر رییس‌جمهور چین به عربستان و نشست مشترک وی با سران کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، باعث بروز دلخوری‌هایی در روابط تهران و پکن شد.
رییس‌جمهور چین در ریاض پای بیانیه‌ای را امضا کرده بود که در چهار بند آن به تندی از ایران انتقاد شده بود. اتهام‌زنی به ایران در حمایت از تروریسم و دخالت در امور داخلی کشور‌های منطقه، اتهام‌زنی به ایران در خصوص اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی و همچنین همراهی چین با ادعا‌های ارضی امارات متحده عربی علیه ایران از جمله مسائلی بود که در این بیانیه مورد اشاره قرار گرفته بود.
جاوید قربان اوغلی، دیپلمات بازنشسته می‌گوید: «چین خودش را ملزم و محدود به روابط با ایران نکرده و نخواهد کرد. همان‌گونه که در سفر شی جین‌پینگ به عربستان سعودی دیدیم، پکن از برخی خطوط قرمز ما عبور کرد.» وی می‌گوید: «در مورد روابط دوجانبه چین با کشور‌های منطقه نمی‌توان به چین خرده گرفت، هر کشوری حق دارد با کشور‌های دیگر رابطه تجاری و اقتصادی داشته باشد و نباید خودش را محدود به یک کشور کند.
زمانی این روابط برای ما مشکل‌آفرین می‌شود که نخست در حوزه امنیت و تمامیت ارضی ما مداخلاتی صورت بگیرد که متاسفانه این اتفاق افتاد و هنوز هم پکن پاسخ روشن و قانع‌کننده‌ای به ایران داده نشده است. دوم روابط نظامی است که چینی‌ها با عربستان سعودی با برخی دیگر از کشور‌های جنوب خلیج‌فارس آغاز کرده‌اند و این همکاری‌ها می‌تواند در چارچوب منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم به یک منشا خطر و ناامنی برای ما تبدیل شود.» بلافاصله بعد از صدور بیانیه مشترک رییس‌جمهور چین و شورای همکاری خلیج فارس، هو، چون هوا، معاون نخست‌وزیر چین به تهران سفر کرد. رییس‌جمهور اسلامی ایران در این سفر از پکن خواست تا مواضع اخیر خود را جبران کند.
رییسی به معاون نخست‌وزیر چین گفت: «برخی مواضع مطرح شده در سفر اخیر رییس‌جمهور چین به منطقه موجب ناخرسندی و گلایه‌مندی ملت و دولت ایران شده و مطالبه جدی ایران جبران مواضع بیان شده است.» حال همه نگاه‌ها به سفر رییسی به پکن است تا مشخص شود دولت چین چگونه می‌خواهد بیانیه ریاض را جبران کند. موضوع‌هایی مانند ادعای حمایت ایران از تروریسم و فرقه‌گرایی در منطقه، دخالت در امور داخلی دیگر کشور‌ها و حمایت از ادعای ارضی یک کشور دیگر علیه تمامیت ارضی ایران، مساله‌ای نیست که به راحتی قابل جبران باشد و باید دید که پکن چگونه می‌تواند رضایت ایران را در این موارد جلب کند.
رییسی در حالی به پکن می‌رود که ایران در شرایط سختی از نظر روابط بین‌المللی قرار دارد. مذاکرات احیای برجام که از آذر ماه سال گذشته در دولت سیزدهم آغاز شده بود، ماه‌هاست که متوقف شده است و دولت‌های غربی به صورت مرتب می‌گویند که گفتگو با ایران برای احیای برجام در اولویت آن‌ها قرار ندارد. در هیات همراه رییسی، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه و علی باقری، معاون سیاسی او و رییس هیات مذاکره‌کننده ایران در مذاکرات احیای برجام حضور دارند.
عضویت چین در ۱+۴ و حضور علی باقری در این سفر، احتمال رایزنی در مورد مذاکرات برجامی را با طرف‌های چینی تقویت می‌کند. چین و روسیه علنا در طول نزدیک به ۵ سال گذشته از عملکرد دولت پیشین امریکا در خروج از برجام انتقاد کرده‌اند و ایران امیدوار است که از حمایت این دو قدرت شرقی در مذاکرات برای احیای این توافق چند جانبه بهره‌مند باشد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه، پیش از آغاز سفر به چین، این سفر را نشانه‌ای از سیاست خارجی متوازن جمهوری اسلامی ایران توصیف کرد و با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی توییتر نوشت: «همراه با رییس‌جمهور برای انجام سفر رسمی دوجانبه عازم چین هستیم. مناسبات متنوع دوجانبه، چند جانبه‌گرایی و پیگیری سیاست خارجی متوازن، در دستورکار است. ایران و چین مصمم به اجرای کامل برنامه مشارکت جامع راهبردی هستند. هر جا که منافعی برای ملت است، آنجا هستیم.».
اما توقفگاه سیاست خارجی ایران با غرب فقط در ایستگاه برجام رخ نداده است، از پاییز سال جاری و در پی اعتراض‌هایی که در ایران رخ داد، روابط ایران با دولت‌های اروپایی به شکل گسترده‌ای دچار مشکل شده است. دولت‌های اروپایی ایران را به نقض حقوق بشر توصیف می‌کنند و در عین حال با ادعای فروش پهپاد‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ علیه اوکراین، مجموعه‌ای از تحریم‌های جدید علیه ایران وضع کرده‌اند.
اقداماتی مانند قطعنامه محکومیت ایران در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد و تعیین یک کمیته حقیقت‌یاب، حذف ایران از کمیسیون مقام زن سازمان ملل متحد، قطع مذاکرات با ایران از جمله پس گرفتن دعوت وزیر امورخارجه ایران به ایتالیا، تصویب بسته‌های تحریمی ضد ایرانی و عدم دعوت ایران به نشست‌های بین‌المللی مانند داوس و کنفرانس امنیتی مونیخ، نشانه‌هایی از مشکلات عمیق در روابط تهران و غرب است.
در شرایطی که در تهران وزنه روابط خارجی به شکل نامتوازنی به سمت شرق سنگینی می‌کند، در پکن، دولت چین تلاش می‌کند که به رغم رقابت‌های ژئوپلیتیک، توازن سیاست خارجی حفظ شود. پاییز سال جاری در حاشیه اجلاس گروه ۲۰ در اندونزی، روسای جمهوری چین و امریکا دیداری با هم داشتند که به گفته مقام‌های امریکا تاثیر چشمگیری در کاهش تنش میان این دو قدرت جهانی داشت. دو هفته پیش قرار بود آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده امریکا به پکن سفر کند، اما ورود یک بالن متعلق به چین به آسمان ایالات متحده امریکا باعث شد که این سفر به تعویق بیفتد.
با این حال رویکرد چین به رابطه با امریکا، رویکرد تنش‌زدایی و کاهش تنش‌های موجود است، هر چند که در واشنگتن، رویکرد تنش‌آفرین‌تری در پیش گرفته شده است. چینی‌ها در رابطه با اروپا هم رویکرد صمیمانه‌ای دارند. هر چند که اروپایی‌ها، به ویژه تحت فشار امریکا، نسبت به وابستگی گسترده به واردات کالا‌های صنعتی از چین اظهار نگرانی می‌کنند، اما روابط دیپلماتیک چین با اروپایی‌ها در سال‌های اخیر شرایط خوبی دارد.
در حالی که بعد از خروج امریکا از برجام، واشنگتن تلاش گسترده‌ای برای محدود کردن توانایی ایران در صادرات نفت خود انجام داد، در طول پنج سال گذشته چین اصلی‌ترین واردکننده نفت خام ایران محسوب می‌شد. در غیاب خریداران متنوع از جمله در شرق آسیا و اروپا برای نفت خام ایران، فروش نفت به چین یکی از اصلی‌ترین محل‌های درآمد ایران محسوب می‌شود. بعد از آنکه مذاکرات احیای برجام به بن‌بست برخورد، امریکا در هفته‌های گذشته تلاش‌های خود را برای محدود کردن تجارت خارجی ایران افزایش داده است.
مقام‌های امریکایی اخیرا در سفر‌هایی به عمان، امارات متحده عربی و ترکیه، نسبت به رعایت تحریم‌های یکجانبه امریکا علیه ایران هشدار داده‌اند. از طرف دیگر برخی تحریم‌های اعلام شده اخیر امریکا علیه شرکت‌هایی در ایران، مالزی و عمان، به شکل مستقیم صادرات نفت و مواد پتروشیمی ایران به چین را هدف قرار داده است.
به نظر می‌رسد که در سفر سه روزه رییسی و هیات همراه او به پکن، یکی از اهداف اصلی بررسی راه‌هایی باشد که ایران می‌تواند تحریم‌های ضدایرانی امریکا را در مناسبات با چین دور بزند. به گفته جاوید قربان اوغلی حضور محمدرضا فرزین، مدیرکل بانک مرکزی ایران در هیات همراه رییس‌جمهور در این سفر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وی می‌گوید: «اینکه چینی‌ها می‌توانند در مسائل تبادلات مالی و تامین ارز خارجی کمک حال اقتصاد ما باشند یا نه و اینکه در این سفر چه توافق‌هایی برای تامین ارز و ارتباط‌های بانکی انجام می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.» با این حال بسیاری از تحلیلگران معتقدند که به رغم تلاش‌های تهران برای تقویت روابط آسیایی، مادامی که تحریم‌های امریکا جریان دارد، این مناسبات اقتصادی از سقف مشخصی فراتر نمی‌رود و همه شرکای اقتصادی ایران نخست به دلیل مناسبات گسترده‌تری که با امریکا و غرب دارند و دوم به دلیل نگرانی از اثر تحریم‌های ثانویه امریکا بر اقتصاد خودشان، نسبت به توسعه قابل توجه مناسبات با ایران چشم‌پوشی می‌کنند.
جاوید قربان اوغلی می‌گوید: «باید ببینیم چین چقدر آمادگی دارد که نسبت به تحریم‌هایی که اعمال شده است، بی‌اعتنا باشد و با ایران روابط تجاری و اقتصادی خود را ادامه دهد. در مقوله‌ای که مهم‌ترین وجه ممیزه ماست، یعنی نفت، چینی‌ها راغبند و، چون چینی‌ها علاقه‌مند به تامین نفت خود از منابع متنوع هستند و بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام جهان محسوب می‌شوند، ایران یکی از گزینه‌های همیشگی چین برای واردات نفت خام، بدون توجه به تحریم‌های امریکاست.»
وی ادامه می‌دهد: «ولی اینکه شرایط چینی‌ها برای معاملات نفتی با ایران چیست، تا به حال مبهم مانده است. آیا ما نفت را به چین با تخفیف می‌فروشیم؟ این تخفیف چه اندازه است؟ آیا در مقابل نفت خامی که می‌فروشیم، می‌توانیم پول نقد بگیریم؟ در صورت دریافت کالا به ازای نفت از چین تا چه اندازه امکان انتخاب در اختیار ما قرار داده می‌شود؟ این‌ها همه سوالاتی است که در مورد مناسبات تجاری ایران و چین وجود دارد.»