محمدرضا مقدسیان مجری و منقد سینما می‌گوید: سینمای ایران در هیچ دوره تاریخی تبدیل به ژانر نشده است. چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد از آن. در سینمای بدون ساختار و بدون ژانر فیلم ترسناک اثری است که هدر می‌رود.
به گزارش همشهری، «زالاوا» آخرین ساخته ارسلان امیری که به تازگی به چرخه اکران پیوسته و مورد توجه منتقدان و مخاطبان قرار گرفته است با دست مایه قراردادن یک حادثه ماورایی در روستایی به نام زالاوا در منطقه کردستان روایتی ترسناک از «جن» و وحشت مردم روستا از آن را به تصویر کشیده است.
این تجربه تازه در میان ازدحام بیش از حد فیلم‌های تلخ اجتماعی در سینمای ایران اگرچه قابل تامل و بررسی است، اما به دلیل تعداد انگشت‌شمار آن در نهایت بر مدار «شب و بیست و نهم» حمید رخشانی می‌چرخد و تک‌ستاره‌ای می‌شود با عمر کوتاه که خیلی زود به فراموشی سپرده می‌شود.
در همین زمینه و بی‌اقبالی یا کم‌اقبالی سینمایی وحشت در ایران با محمدرضا مقدسیان منتقد و کارشناس سینما که برنامه ساعت سینما را در شبکه چهار در دست اجرا دارد گپ و گفتی صمیمانه انجام داده‌ایم.
این منتقد سینما با اشاره به نبود ساختار در سینمای ایران از منظر تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: سینمای ایران در هیچ دوره تاریخی تبدیل به ژانر نشده است. چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد از آن. هرچند از نگاه تاریخ سینمایی بزرگانی نظیر ساموئل خاچیکیان تلاش‌هایی برای ساخت فیلم ترسناک کرده‌اند و بعدتر هم فیلمسازان جوان دیگری گام‌هایی برداشته‌اند، اما هیچگاه جز معدود آثاری نظیر «شب بیست ونهم» اثر حمید رخشانی در دهه ۶۰ که هم در تاریخ سینمای ایران ماندگار شد و هم از سوی مخاطب عام بار‌ها به آن ارجاع داده شد در اکران موفق نبوده‌اند.
بی‌اقبالی مخاطب به این جنس از سینما سبب شده که این گونه سینمایی در ایران پا نگیرد و آیا می‌توان همه چیز را در سبد کمبود مخاطب قرار داد؟ مقدسیان با طرح دلایل مهمی در این‌باره می‌گوید: مهم‌ترین دلیل نبود ساختار است. در سینمای ایران در هیچ دوره تاریخی ساختار منظمی وجود نداشته که بتواند به ژانر بیانجامد. به لحاظ تاریخی در دهه ۴۰ و ۵۰ تلاش‌هایی انجام شد که نظام استدیویی پا بگیرد. نظام استدیویی یک جریان تولید و اکران برنامه‌ریزی شده را دنبال می‌کند. ساختار معمولا از طریق مطالعات و پژوهش در حوزه سینما، رسیدن به مولفه‌هایی مشخص و تکرار آن در فیلم‌ها ایجاد می‌شود. مطالعه و پژوهش در این حوزه از طریق استدیو‌های منسجم سینمایی انجام می‌شود.
این کارشناس سینما ادامه می‌دهد: پیش از انقلاب تلاش‌هایی از سوی بخش خصوصی برای سر و شکل دادن به ساختار استدیویی انجام شد که بعد از انقلاب و با شروع تغییرات نظام استدیویی هم تغییر کرد و افراد به جای استدیو‌ها به عنوان تهیه‌کننده دست به ساخت فیلم زدند. در نبود ساختار، بازار فیلم‌هایی رونق پیدا کرد که یا به فروش و گیشه تمایل داشت که پیش از انقلاب موسوم بود به فیلمفارسی و امروز در شمایل فیلمفارسی‌نماها. جریان دیگر؛ فیلمسازان مستقلی بودند که معمولا دغدغه‌های اجتماعی داشتند و جنس سینمای شخصی خودشان را دنبال کنند و به این ترتیب گونه‌ای از سینمای اجتماعی که نگاه انتقادی داشت در ایران بیشتر پاگرفت.
مقدسیان در توضیح شرایط امروز مخاطب سینما در همه ژانر‌ها می‌گوید: مخاطب امروز سینمای جهان را در همه ژانر‌ها دنبال می‌کند؛ سینمای کمدی، گانگستری، وحشت و اگر اثر با کیفیتی به او عرضه شود استقبال می‌کند، اما تعداد اندک و جرقه‌هایی که گاهی ظهور کند و فراموش شود ژانر نمی‌سازد. باید مجموعه‌ای از فیلم‌ها به شکل مستمر تولید شود تا مخاطب متوجه چنین ژانر در سینمای ایران شود.
این مجری و منتقد سینما به اشاره به فیلم‌هایی ترسناک اخیر ایرانی اضافه می‌کند: در حقیقت اگر فیلمسازی تلاش کند فیلم ترسناک ایرانی مبتنی بر قواعد ژانر بسازد خود پاسوز جریان کم‌اقبال فیلم ترسناک در ایران می‌شود.
نمایی از فیلم سینمایی «پوست» ساخته برادران ارگ
مقدسیان با اشاره به فیلم‌های اخیر سینمای ترسناک در ایران ادامه می‌دهد: طی سال‌های اخیر دو فیلم قابل اعتنا در ژانر وحشت ساخته و اکران شدند. یکی «پوست» برادران ارگ که فیلم شجاعانه و جرئتمندی در این ژانر بود و دیگری «زالاوا» ساخته ارسلان امیری که تازه به اکران رسیده و در این حوزه اثر قبل اعتنایی است. این فیلم‌ها در واقع تک ستاره‌هایی هستند که ژانر ترسناک محسوب نمی‌شوند نکته اینجاست که در برهوت سینمای ژانر وحشت هر فیلمی که بتواند از حد استاندارد سینمای وحشت پایین‌تر نرود باید اثر ارزشمندی تلقی شود.
او درباره شرایط اکران این گونه خاص سینمایی فیلم بیان می‌کند: در چنین فضایی تا مخاطب ناآشنا به این گونه سینمایی متوجه اکران فیلمی نظیر «زالاوا» شود و تصمیم به دیدن آن بگیرد فرصت ۳-۴ هفته‌ای اکران فیلم از دست رفته و سوخته است. به اعتقاد این منتقد سینما به دلیل نبود تجربه سینمای ژانر توانایی اکران و عرضه فیلم‌های این ژانر هم وجود ندارد. به هر حال هرگونه سینمایی ادبیات تبلیغات و توزیع خاص خودش را دارد. ما نمی‌توانیم همان مسیر تبلیغاتی فیلم کمدی یا اجتماعی را برای فیلم ترسناک هم طراحی کنیم.
این کارشناس رسانه درباره قهر مخاطب با این گونه سینمایی در ایران تصریح می‌کند: مخاطب سینمای وحشت به دلیل ناآگاهی باور ندارد که می‌تواند فیلم ترسناک خوب در ایران ببیند. از سوی دیگر نابلدی در تبلیغات و عرضه آن سبب می‌شود فیلمسازی هم که سعی کرده این فضا را بشکند پاسوز این جریان می‌شود. ضرر مضاعف آنکه؛ سرمایه‌گذار هم دوباره این ریسک را نمی‌پذیرد و جریان سرمایه‌گذاری در این ژانر قطع می‌شود.
ساختار‌های سینمایی چگونه باید شکل بگیرد که منجر به پیدایش ژانر در سینمای ایران شود؟ مقدسیان در پاسخ به این سوال به استمرار تولید اشاره می‌کند و می‌گوید: مدیران سینما یک بار برای همیشه باید تصمیم بگیرند سینمای ژانر را زنده نگه دارند. برای زنده نگه‌داشتن یک گونه سینمایی باید تداوم تولید وجود داشته باشد و این تداوم به تولید بیش از ۶-۷ اثر سینمایی در این ژانر باید بیانجامد.
«شب بیست و نهم» همچنان به عنوان فیلم ترسناک مهم در سینمای ایران هم در ذهن مخاطب ماندگار و قابل ارجاع است چرا با وجود موفقیت این فیلم فیلمسازان دیگری به وسوسه تکرار این تجربه نیافتاده‌اند؟ این منتقد و مجری سینما و تلویزیون در پاسخ به این سوال به چرخش مالی در سینمای صنعتی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: ملاک اصلی گردش مالی است. به هر حال در کشور‌های صاحب سینما هم بازگشت سرمایه متر و معیار مهمی است.
در طول تاریخ سینمای ایران فیلم وحشتی که در دایره پرفروش‌های گیشه باشد پیدا نمی‌کنیم. پرفروش‌های ما یا اکشن است یا کمدی. ژانر وحشت نوپای سینمای ایران هیچ گاه فرصت رشد نداشته و این اتفاق صرفا به دلیل سیاست‌گذاری‌ها نبوده‌است. در واقع جریان اصلی و سودآوری و گیشه خود به خود این نوع از سینما را حذف کرده است.
مقدسیان در ادامه با اشاره مضامین خاص در این گونه سینمایی می‌گوید: یکی از دلایل مهم دیگری که باعث پانگرفتن این ژانر شده قواعدی است که در فرهنگ و مسایل اخلاقی و عرفی حاکم بر فرهنگ جامعه ایرانی وجود دارد. یکی دیگر از مولفه‌های اصلی ژانر وحشت حضور زنی جذاب و پاکدامن است که گره‌گشای داستان فیلم ترسناک است و در شمایل یک ناجی ظهور می‌کند.
ژانر وحشت باید مطابق با باور‌ها و اعتقادات جامعه ما ایرانیزه شود و خب در این مسیر طبیعی است که سعی و خطا‌هایی رخ دهد. این سعی و خطاها، اما معمولا با مقاومت‌هایی روبرو می‌شود. در واقع علاوه بر اینکه حمایتی از پاگرفتن چنین سینمایی نمی‌شود حساسیت‌ها هم در مضامین مطرح شده در سینمای وحشت مسیر را برای فلیمساز و سرمایه‌گذار سخت و دشوار می‌کند.
این منتقد سینما با بیان اینکه در دل داستان‌ها، مفاهیم و حکایت‌های اخلاقی و تاریخی ما سوژه‌های جالبی برای پرداختن در ژانر وحشت وجود دارد می‌گوید: باید مضامین را بومی‌سازی کرد و بومی‌سازی نیازمند زمان، مطالعه و پژوهش و به طورکلی نیازمند حمایت است. مثلا مفهومی نظیر «جن» یا «جفت نوزاد» که در فیلم «شب بیست و نهم» حمید رخشانی استفاده شد در فرهنگ ما وجود دارد ما تلاشی برای استخراج آن انجام نشده است.
به اعتقاد این منتقد دلیل روشن آن هم این است که سینمای ایران تا کنون به شکل مناسبی اداره نشده است. سینمایی می‌تواند گونه‌های مختلفی را تجربه کند که ساختارمند باشد. ژانر از دل ساختار بیرون می‌آید. ساختار که نباشد مجبوریم تن بدهیم به هر آنچه پیش آمد. نهاد‌های دولتی در سینما اولویتی برای ژانر وحشت ندارند و طبیعتا پولی به این سمت جاری نمی‌شود. بخش خصوصی هم با هزار، اما و اگر به سمت سرمایه‌گذاری می‌رود که معمولا هم با شکست در گیشه مواجه می‌شود.
مقدسیان ادامه می‌دهد: تنها راه نجات سینمای ایران از شرایطی در آن به سر می‌برد مطالعه و پژوهش است که از دل آن ژانر‌های متنوعی متناسب با ذائقه مردم پا بگیرد. همین اتفاق تنوع حضور مخاطب را هم رقم خواهد زد. به هر حال دسته بزرگی از مخاطبان سینما در ایران دوست داشته باشند فقط سینمای وحشت را دنبال کنند و ببینند. با حذف این گونه سینمایی بخش بزرگی از مخاطبان را هم نادیده گرفته و حذف می‌کنیم.
این کارشناس سینما و تلویزیون با بیان اینکه سینما صنعت است و صنعت بدون ساختار شکل نمی‌گیرد، بیان می‌کند: در مدیریت نادرست سینما فیلم‌هایی هم مانند «زالاوا» و «پوست» هم که متناسب با فرهنگ داستان‌های ترسناک ایرانی است تبدیل به فیلمسازانی می‌شوند که از کرده خود پشیمان شوند و محصول ارزشمند آن‌ها به دلیل عرضه غلط آن‌طور که باید و شاید قدر نمی‌بیند.
با توجه منابعی که در قالب روایت‌ها و داستان‌های ایرانی وجود دارد که می‌تواند دست‌مایه ساخت فیلم ترسناک ایرانی باشد اگر ساختار این گونه سینمایی شکل بگیرد این ژانر با اقبال خوبی مواجه می‌شود؟ این منتقد سینما در پاسخ می‌گوید: حتما اقبال خواهد داشت. استناد من فیلم «شب بیست و نهم» است که مردم و مخاطب عام هم هنوز در بزنگاه‌های مختلف از آن یاد می‌کنند.
مخاطب فیلم خوب در سینمای وحشت را می‌پسندد منوط به این که عادت کند به دیدن فیلم ترسناک ایرانی. به عنوان مثال فیلم «روز صفر» در ژانر تریلر هیجانی پلیسی در قیاس با سینمای ایران فیلم استاندارد و قابل قبولی است، اما مادامی که فیلم‌هایی مشابه آن ساخته نشود مخاطب دایمی نخواهد داشت.
چرا بعد این همه سال همچنان مردم از «شب بیست و نهم» یاد می‌کنند، اما کسی از «زالاوا» و «پوست» یاد نمی‌کند. چون «شب بیست و نهم» در زمانه‌ای که دسترس مخاطب به منابع سینمای وحشت محدود بود ساخته و نمایش داده شد و مردم آن را دوست داشتند. مخاطب علاقمند به این نوع سینما در ایران باید عادت کند به این گونه سینمایی. سینما هم صنعت است و محصول آن باید در استمرار تولید برای مخاطب معنی پیدا کند.
او با اشاره به منابع فرهنگ غنی موجود چه در آثار معاصر و چه منابع منظوم و منثور کهن مثل شاهنامه یا داستان‌های هزار و یک شب توضیح می‌دهد: ذائقه مخاطب ایرانی و جهانی هیچ تفاوتی ندارد. اگر مفاهیم ترسناک و خیلی مفاهیم ریز و درشت دیگر از دل فرهنگ عامه وارد پروسه مستمر تولید فیلم ژانر شود.
این منتقد سینما با تاکید بر نبود ساختار اضافه می‌کند: ساختار که باشد، کارگردان تربیت می‌شود که چطور فیلم ترسناک بسازد، فیلمنامه‌نویس یاد می‌گیرد چطور فیلمنامه ترسناک بنویسد. بازیگر تربیت می‌شود که چطور از پس ایفای نقش خود برآید. ساختار سلیقه مخاطب را تغییر می‌دهد ساختار هدف ایجاد می‌کند. مخاطب خود به خود متحول نمی‌شود، فیلمساز هم یک شبه و به صورت خودجوش ظهور نمی‌کند همه نیازمند ساختار و برنامه‌ریزی برای ایجاد ساختار است.